mavzu: investitsiya faoliyatida kapital qurilish – mavzu: Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar. Reja

19 – MAVZU: MAMLAKAT INNOVATSIYA FAOLIYATINI BAHOLASH 
Rejа: 
        1.  Mamlakat innovatsiya faoliyatini baholashning xorij tajribasi 
        2.  Yevropa innovatsion tablosi (European Innovation Scoreboard), Texnologik 
yutuqlar  indeksi  (Technology  Achievement  Index),  Innovatsion  salohiyat 
indeksi  (Innovation  Capacity  Index);  Boston  konsalting  guruhining 
umumjahon  innovatsion  indeksi  (GII  BCG),  INSEAD  Umumjahon 
innovatsion indeksi (GII INSEAD), Innovatsiyalarning global omili (Global 
Innovation Quotient). 
  
1. Mamlakat innovatsiya faoliyatini baholashning xorij tajribasi 
Mamlakatning  (mintaqaning)  raqobatdoshligi  va  iqtisodiy  rivojlanishida 
innovatsiyalarning  ulkan  ahamiyatini  anglash  tobora  dolzarb  bo‘lib  bormoqda. 
Demografik  inqiroz  (aholining  qisqarishi)  va  tarkibiy  islohotlarni  yakunlash 
tendensiyasiga  duch  kelgan  rivojlangan  davlatlar  o‘nlab  yillar  oldin  innovatsion 
salohiyatni  rivojlantirishning  jadal  rivojlanish  darajasi  qanchalik  zarurligini  anglab 
yetdilar, bu esa samaradorlikni tezroq o‘sishiga va iqtisodiyotning tez sur’atlar bilan 
o‘sishiga  imkon  beradi.  Yangi  texnologiyalar  va  jarayonlardan  foydalanish 
samaradorlikni  oshiradi  va  harajatlarning  pasayishiga  olib  keladi,  yangi  biznes 
modeli va tashkiliy tuzilmalarning joriy etilishi kompaniya ishining yaxshilanishiga, 
qarorlarni  qabul  qilish  va  axborotni  qayta  ishlash  tezligining  oshishiga  va 
iste’molchilarning ehtiyojlarini yaxshiroq qondirishga olib keladi.  
Innovatsion  faoliyat  bizga  resurslar  yetishmasligi,  iqlim  va  geografik 
xususiyatlar  sharoitida  ham  raqobatbardoshlikning  yuqori  darajasini  va  iqtisodiy 
o‘sish  sur’atlarini  saqlashga  imkon  beradi,  bunga  yaqqol  misol  Yaponiya 
iqtisodiyotdir,  uning  iqtisodiy  salohiyati  ko‘p  jihatdan  innovatsiyalarni  faol 
rivojlantirish  va  joriy  etish  bilan  bog‘liqdir.  Innovatsion  rivojlanishning  ahamiyatini 
inobatga  olgan  holda,  chet  ellik  mutaxassislar  uzoq  vaqtdan  beri  innovatsion 
jarayonlarni  o‘rganmoqda,  ularning  rivojlanishi  va  mamlakat,  mintaqa,  korxonaning 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini baholab kelmoqdalar. 
Hozirgi  vaqtda  Yevropa  mamlakatlari  mamlakatlar  va  mintaqalarning 
innovatsion  rivojlanish  darajasini  baholashning  turli  usullarini  ishlab  chiqish  va 

---

amaliy  qo‘llash  borasida  katta  tajribaga  ega.  Hududlarning  innovatsion  faoliyati 
reytingi  doirasida  ko‘rib  chiqiladigan  mezonlar  innovatsion  rivojlanishning  asosiy 
segmentlariga mos keladigan uchta asosiy guruhga bo‘lingan: 
1. Innovatsion mahsulotlarning chiqarilishi – 2 ta indikator; 
2. Innovatsion kompaniyalar faoliyati – 3 ta indikator; 
3. Innovatsion faoliyatni moliyalashtirish – 2 ta indikator. 
Plyus  1  ko‘rsatkichi  –  "umumiy  innovatsion  indeks"  hisoblanadi,  jami  8 
ko‘rsatkich.  
Birinchi  guruhga  quyidagilar  kiradi:  iqtisodiy  samaralar  va  innovatsion 
kompaniyalar.  Ikkinchi  guruhga:  kompaniyalarning  investitsiyalash  darajasi, 
tadbirkorlik,  ishlab  chiqarish  hajmi.  Uchinchi  guruhga  esa,  moliyaviy  yordam  va 
inson resurslari kiradi. 
7  ta  innovatsion  indikatorlarning  har  biridan  o‘rtacha  ko‘rsatkich  hisoblab 
chiqiladi  va  ularning  barchasi  yagona  integratsiya  qilingan  innovatsion  indeksga 
qo‘shiladi.  O‘z  navbatida  har  uch  guruhdan  o‘rtacha  ko‘rsatkich  olinadi  va  ular 
o‘rtacha  qo‘shilgan  indeksni  hisoblash  uchun  qo‘shiladi.  Bu  ko‘rsatkichlarning 
barchasi  qo‘shilib  boriladi,  natijada  umumiy  innovatsion  ko‘rsatkich  olinadi.  8 
bosqichli indeks yaratish yo‘lida: 
1 – qadam. Axborotni o‘zgartirish; 
2 – qadam. Tomonlar samaradorligini aniqlash; 
3 – qadam. Asosiy davrni tanlash; 
4 – qadam. Ma’lumotlarni saralash; 
5 – qadam. Ma’lumotni ekstrapolyatsiya qilish; 
6 – qadam. Maksimal va minimal ko‘rsatkichni aniqlash; 
7  –  qadam.  Ko‘rsatkichlar  quyidagi  formula  bo‘yicha  hisoblanadi:  minimal 
ko‘rsatkich  umumiy  ko‘rsatkichdan  chiqariladi,  so‘ng  maksimal  va  minimal 
ko‘rsatkich o‘rtasidagi farqga bo‘linadi; 
8 – qadam. Umumiy innovatsion ko‘rsatkichlarni hisoblash. Har bir yil uchun 
va  har  bir  innovatsion  ko‘rsatkich  uchun  (inson  resurslari,  moliyalashtirish, 
innovatsion  kompaniyalarga  investitsiyalar,  tadbirkorlik,  ishlab  chiqarish  hajmi, 

---

innovatsion  kompaniyalar,  iqtisodiy  samaralar)  umumiy  innovatsion  ko‘rsatkich 
hisoblanadi.  Har  bir  yil  va  har  bir  indikatorlar  guruhi  bo‘yicha  guruhning  umumiy 
innovatsion ko‘rsatkichi hisoblanadi. 
Umumiy  innovatsion  indeks  mamlakat  innovatsion  faoliyatining  o‘rtacha 
ko‘rsatkichlarini  ko‘rib  chiqish  imkoniyatini  beradi.  Ushbu  indeks  hisoblash  uchun 
tuzilgan  paytda  mavjud  bo‘lgan  eng  mos  Yevrostat  va  boshqa  xalqaro  manbalardan 
foydalangan  holda  hisoblanadi.  Mamlakatlar  o‘rtasida  o‘zaro  solishtirish 
imkoniyatini 
yaratish 
uchun 
xalqaro 
resurslardan 
faol 
foydalanilmoqda. 
Ko‘rsatkichlar bo‘yicha mamlakatlar quyidagi guruhlarga bo‘linishi mumkin: 
1.  Innovatsion faoliyat liderlari 
2.  Yetib oluvchilar 
3.  Mo‘’tadil novatorlar 
4.  Orqada qolayotganlar 
Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu indikator tizimlariga asoslangan ushbu usullar 
asosan  rivojlangan  mamlakatlarning  innovatsion  salohiyatini  baholashga  qaratilgan, 
shuning  uchun  ular  rivojlanayotgan  bozorlarga  xos  bo‘lgan  bir  qator  omillarni 
hisobga olmaydilar. Shu bilan birga, iqtisodiyoti tez rivojlanayotgan mamlakatlardagi 
vaziyatni  tahlil  qilish  bo‘yicha  ba’zi  xulosalar  chiqarildi.  Tez  rivojlanayotgan 
mamlakatlar  rivojlanayotgan  bozorlarga  innovatsion  investitsiyalar  kiritishda 
rivojlangan  mamlakatlardan  ustun  turadi.  Ma’lumotlarga  ko‘ra,  Osiyoning 
rivojlanayotgan  bozorlari,  asosan  Xitoy  sharofati  bilan,  Yevropa  va  Yaponiyadan 
ko‘ra ko‘proq tadqiqot va rivojlanish uchun sarmoya kiritmoqda. 
Ammo shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiyoti tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan 
mamlakatlarda ekspertlarning fikriga ko‘ra, u yoki bu darajada innovatsiyalarni joriy 
etishga to‘sqinlik qiladigan bir qator muammolar yuzaga keladi. 
Ekspertlarning  40  foizga  yaqini  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  intellektual 
mulkni  himoya  qilish  bo‘yicha  tegishli  qonunchilik  yo‘qligini  ta’kidladilar,  20  foizi 
esa  fan,  texnologiya  va  amaliy  fanlarni  rivojlantirish  bo‘yicha  samarali  tizim  va 
siyosatning  yo‘qligi  ushbu  holatlarga  kuchli  ta’sir  ko‘rsatishi  mumkinligini 

---

ta’kidladilar,  15  foizi  esa  emigratsiya  siyosati,  28  foiz  yuqori  soliq  stavkalari  bilan 
bog‘liq jiddiy muammolarni qayd etdilar. 
2007  yildan  beri  Kornell  universiteti  konsorsiumi  (AQSH),  INSEAD  Biznes 
maktabi  (Fransiya)  va  Butunjahon  intellektual  mulk  tashkiloti  global  innovatsion 
indeksni tuzmoqda. GII-2019 129 mamlakat uchun yettita guruhga birlashtirilgan 80 
ko‘rsatkichlar  asosida  shakllantirilgan.  Yakuniy  reyting  ikkita  kichik  indekslarning 
o‘rtacha qiymati sifatida hisoblanadi – innovatsion resurslar (institutlar, inson kapitali 
va  fan,  infratuzilma,  ichki  bozor  va  biznesni  rivojlantirish)  va  innovatsiya  natijalari 
(texnologik  va  bilim  iqtisodiyotining  rivojlanishi,  ijodiy  faoliyatning  rivojlanishi). 
Innovatsiyalar samaradorligi koeffitsiyenti ikkita kichik indekslarning nisbati sifatida 
aniqlanadi,  bunda  berilgan  innovatsion  potensial  bilan  innovatsion  faoliyatning 
jamlangan samaradorligi aks etadi. 
Ushbu  reytingda  ro‘yxatning  birinchi  o‘rinini  Shveysariya  egallagan,  undan 
keyin Shvesiya, AQSH, Niderlandiya va Buyuk Britaniya yetakchilik qilgan. Mazkur 
reyting  bilan  tanishgan  har  qanday  yurtdoshimiz  va  xorijdagi  vatandoshlarimizda 
yaqin  qo‘shnilarimiz  Qozog‘iston  (79-o‘rin),  Qirg‘iziston  (90-o‘rin)  va  Tojikiston 
(100-o‘rin)  bu  ro‘yxatda  bo‘la  turib,  nima  uchun  O‘zbekiston  chetda  qolgan,  degan 
asosli savol paydo bo‘lishi tabiiy. 
Qayd  etish  joizki,  to‘liq  shaffoflikni  ta’minlash  maqsadida  mamlakatlarning 
GII reytingi ro‘yxatiga kiritilishi uchun zarur bo‘lgan statistik va boshqa ma’lumotlar 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri  ro‘yxatdagi  davlatlarning  o‘zidan  olinmaydi.  Ma’lumotlar  Jahon 
Intellektual Mulk Tashkiloti (WIPO), Xalqaro Energiya Tashkiloti (IEA), Birlashgan 
Millatlar  Tashkilotining  Ta’lim,  fan  va  madaniyat  masalalari  bo‘yicha  tashkiloti 
(UNESCO),  Birlashgan  Millatlar  Sanoatni  Rivojlantirish  Tashkiloti  (UNIDO), 
Xalqaro  Savdo  Tashkiloti  (WTO)  kabi  xalqaro  tashkilotlar  va  Xalqaro 
Standartlashtirish  Tashkiloti  (ISO),  HIS  Markit,  Bureau  van  Dijk,  ZOOkNIC  Inx, 
Thomson  Reuter  va  Wikimedia  Foundation  kabi  tashkilotlarning  ma’lumotlari 
asosida jamlanadi. 
Bu  yil  o‘n  ikkinchi  marta  e’lon  qilingan  GII  solishtirma  tahlilning  global 
vositasi  bo‘lib,  innovatsion  sohada  davlat  siyosatini  yurgizayotgan  shaxslar  va 

---

idoralarga  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanishning  bosh  omillaridan  biri  sifatida 
innovatsion  faoliyatni  rag‘batlantirish  mexanizmlarni  aniqlashga  va  baholashga 
ko‘mak beradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, GII 80 ta parametr (indikator) asosida 
baholanadi,  jumladan,  masalan,  ilmiy-tadqiqot  va  tajriba  konstruktorlik  ishlarini 
investitsiyalash darajasi, patentlar va tovar belgilarini ro‘yxatdan o‘tkazishga xalqaro 
arizalar sonidan boshlab, yanada zamonaviy ko‘rsatkichlargacha, masalan, yaratilgan 
mobil  ilovalar  soni  va  yuqori  texnologiyali  mahsulotlarning  eksport  darajasigacha 
inobatga olinadi.