Мавзу: инсон психикасининг онтогенезда ривожланиши



Download 37,05 Kb.
bet1/2
Sana28.09.2022
Hajmi37,05 Kb.
#850631
  1   2
Bog'liq
2-мавзу.Психикани онтогенездаги ривожлаиши


2-МАВЗУ: ИНСОН ПСИХИКАСИНИНГ ОНТОГЕНЕЗДА РИВОЖЛАНИШИ
РЕЖА:
2.1. Инсон шахсининг таркиб топиши ва психик ривожланишининг шароитлари. Биологик ва ижтимоий омиллар.
2.2. Психик тарақиёт ва таълимнинг ўзаро муносабати.
2.3. Психологияда ёш даврларини табақалаш муаммолари.
Таянч тушинчалар: психик ривожланиш, психик тарақиёт, таълим, биологик ва ижтимоий омиллар, ёш даврларини табақалаш.

2.1. Инсон шахсининг таркиб топиши ва психик ривожланишининг шароитлари. Биологик ва ижтимоий омиллар
Психик ривожланиш ва бу ўзгаришларга сабаб бўладиган кучлар ўртасидаги муносабат қонунларини ўрганип - психология фанининг мухим ва долзарб муаммоларидан биридир. Инсон шахсининг психик ривожланиши ва унинг шаклланиши мураккаб жараёндир. Зеро, унинг ўзига хос хусусиятлари ва қонуниятларини асосли равишда билиш, ўқувчи шахсига педагогик жиҳатдан таъсир кўрсатишнинг зарур шартидир.
Инсон - биосоциал мавжудотдир. Унинг бирлиги, бир томондан, кийининг психик, туғма равишда ташкил топган хусусиятлари (масалан, куриш ёки эшитиш сезгиларининг, шунингдек, олий нерв тўзилишининг ўзига хос хусусиятлари), иккинчи томондан эса фаолиятнинг онгли субъекти ва ижтимоий тараққиётнинг фаол иштирокчиси сифатида унинг хулқ-атвор (масалан, ахлокий одатлар) хусусиятларида намоён булади. Хуш, одам психикаси ва хатта-харакатларида намоён бўладиган бу хусусиятларни нималар сирасига киритиш мумкин? Инсон психикасининг табиати биологикми ёки инкилобий характерга эгами? Инсон шахсининг таркиб топиши ва психик ривожланишига таъсир этувчи омилларнинг муаммоси ўз моҳияти жиҳатидан ғоявий характерга эга. Шу боис, бу масалани ҳал қилишда бир-бирига қарама-карши бўлган турли окимлар, йўналишлар майдонга келган. Инсон шахсининг таркиб топишини тушунтиришда майдонга келган биринчи биогенетик концепция, назария булса, иккинчи оким социогенетик концепциядир. Инсон шахсининг таркиб топишини гушунтиришга интилувчи биогенетик оқим XIX асрнинг иккинчи ярмида майдонга келган бўлиб психик хусусиятларининг туғма табиати ҳақидаги гаълимот шу вактга қадар аксарият психология мактабларининг асосини ташкил эгиб келмоқда.
Мазкур таълимот инсон психикасининг барча умумий ва индивидуал хусусиятлари табиат томонидан белгиланган, унинг биологик тузилишига теиглаштирилгандир. Психик ривожланиш эса, ирсий йул билан азалдан белгиланиб, инсон организмига жойлаиггарилган шу хусусиятларнинг маромига етилиш жараёнидан иборат деб таъкидлайди. Маълумки, наслий хусусиятлар туғма йул билан наслдан паслга тайёр холда берилади, бирок, шундай бўлишига карамай, бу оқим намояндалари инсон шахси ва унипг барча хусусиятлари ички қонунлар асосида, яний наслий хусусиятлар негизида майдонга келадиган нарса, биологик омилларга богликдир, деб таъкидлайдилар. Биогенетик таълимот, инсон кобилиятларининг ривожланиш даражаси (чунончи, имкониятларнинг чегараси, унинг энг юксак даражаси) тақдир томонидан белгиланиб қуйилганлигини, ўқувчи имкониятлари ва кобилиятларини махсус тестлар ёрдамида аниклаб, ундан сунг таълим жараёнини унинг ирсият томонидан белгиланган тараққиёти даражасига мослаштириш, уларнинг аклий истеъдод даражаларига караб турли мавкедаги мактабларда таҳсил олинш зарур деб таъкидлашади. Чунончи, бу йуналиш тарафдорларидан, америкалик психолог Э.Торндайк ўқувчиларнинг «табиий кучлари ва туғма майллари психик ривожланишнинг етакчи омили килиб курсатиб, муҳитнинг, таълим-тарбиянинг таъсири - иккинчи даражалидир, деб айтади. Австралиялик психолог К.Бюлер болаларнинг фагқат ак,лий тараккиётигина эмас, балки ахлокий ривожланиши ҳам наслий томондан белгилангандир, деб тaъкидлaйди.
Америкалик педагог ва психолог Дж.Дьюи - инсон табиатини ўзгартириб бўлмайди, одам ирсият воситасида ҳосил килган эҳтиёжлари ва психик хусусиятлари билан дунёга келади. Бу эҳтиёжлар ва психик хусусиятлар тарбия жараёнида намоён бўлиб, баъзида ўзгариши, тарбиянинг эса микдорини белгилаб берувчи мезондир, деб ҳисоблайди.
Веналик врач-психолог 3. Фрейд мазкур оқим намояндаси сифатида шахснинг фаоллигини, уни ҳаракатга келгиручи кучларии куйидаги тарзда тушунтиришга интилади. Одам ўзининг кадимий ҳайвон тариқасидаги авлод-аждодларидан наслий йул билан ўтган инстинктив майл,\арнипг намоён булиши туфайли фаолдир. З.Фрейднинг фикрига кура, инстинктив майллар асосан жинсий инстинктлар шаклида намоён булади. 3.Фрейд, шахснинг фаоллигини даставвал жинсий майллар билаи боглайди. Бирок; инстинктив майллар жамиятда худди ҳайвонот оламидагидек эркин намоён булавермайди.* Жамиятдаги жамоа з<;аёти одамни, уидаги мавжуд инстинктив майлларни (яъни, жинсий майлларни) жуда куп жиҳатдан чеклаб қуяди. Ок,иба'1дп одам ўзининг куп инстинктлари ва майлларини босишга, гормозлашга мажбур булади. Унинг таълимотига кура, тор.мозланган инстинкт ва майллар йук,олиб кетмайди, балки бизга номаълум булган онгсизлик даражасига утказилиб юбори,\ади. Онгсизлик даражасидаги бундай инстинктлар ва майллар хлр 1урли «Аолг//лехсмд/»>га бирлашадилар, х’Уё инсон шахси фаоллигининг з(;ак,нк,ий сабаби айни шу ^•.комплскслар-^^^т
намоён бу.\ишидир. З.Фрейднинг таълимотидан, унинг очикдан-очик, биологизаторлик таргиботчиси эканлигини, инсон шахсиг1инг фаоллигини жинсий майллардан иборат эканлиги 5;ак,идаги назарияси илмий асосга эга эмаслигини эътироф этипг мумкин, Бундай таълимотлардан, хусусан дин >;омийлари кенг фойдаланиб, инсоннинг та1<;дири ана шу илмлар билан чамбарчас богликдир, деб таъкидлашади, /Инсон шахсининг таркиб топишини урганиш давомида юзага келган яна бир таълимот - социогенетик концепция к,обилиятларнинг тарак;к,иётини, фак;ат, теварак-атрофдаги мух^ипшнг таъсири билан тушунтиради. Бу йуналиш ўз замонаси учун илгор ҳисобланган XVIII аср францўз олими К,Гельвеций таълимотидан бошланган, К.Гельвецийнинг таълимотига кура, барча одамлар акулий ва ахлок,ий ривожланиши учун тугилишданов, мутлак;о бир хил табиий имкониятга эга бу.\адилар Шунинг учун одамларнинг психик хусусиятларидаги фарқ, фак;атгина му^дит ва тарбиянинг турлича таъсир килиши билан вужудга келади, деб тушунгирилади. Бу назария одамларнинг психик, ру:ций, ок;ибатда ижтимоий тенгсизлиги уларнинг тугма хусусиятлари деган таълимотга к;арши қарагилган эди, Бу назариянинг хорижий мамлакатлардаги х;озирги турли намояндалари психиканинг ривожланишида ижтимоий мух;итнинг гоят даражада мух,им роли борлигини эътироф этадилар, j Инсон шахсининг таркиб юпишини урганиш давомида юзага келган социогенетик концепция фанда экспериментларнинг ривожланиши билан богликдир, Маълумки, XVII асрнинг охири ва XVIII асрнинг бошларида табиий фанлар жадал суръатлар билан ривожлана бошлади, уша пайтда )^амманинг дик;к;ат-эътибори му-ьжизакор тажрибага к;ара'гилган эди, Бу >^одиса инсон шахсининг таркиб топиши масаласига )^ам таъсир к,ил.май к,олмади. Социогенетик конценция намояндалари инсоннинг бутун тараккиёти, шу жумладан, шахсий хусусиятларнинг таркиб топиши, асосан, тажрибага богликдир. Бу назарияда шахсда руй берадиган, ўзгаришларни жамиятнинг тўзилиши, ижтимоийлашиш усуллари, атрофидаги одамлар билан ўзаро муносабат воситалари асосида тушунтирилади, Бу таълимотга кура инсон биоло1ик тур сифатида тутилиб, ҳаётдаги ижтимоий шарт^шароитларнинг бевосита таъсири остида шахсга айланади. Чунончи, англиялик олим Джон Локк дунёга келган янги чацало^ боланинг рўҳини «топ^гоза тахтагал ухшатади, Унинг фикрича, боланинг « топ-тоза тахта» тарзидаги ру^ига пима.\арни ёзиш муглак;о кагта одамлар ихтиёрларидадир, Шунинг учун боланинг к,андай одам булиб етишиши, ят>ни унда к;андай шахсий фазилатларнинг таркиб топиши бола х;аётдан оладиган тажрибага, ўзгалар билан мулок;от жараёнида оладтан ҳаёгий тушунча ва тасаввурларига богликдир, деб татжидля^ДИ
Хар иккала йуналишнинг намояндалари, ўз манфаатларининг тапщи жиҳатдан бир-бирига к,арама-к;ар111И булишига к;арамай, инсоннинг психик хусусиятларини ё наслий, биологик омиллар таъсири остида, ёки ўзгармас мух?!т таъсирида аввалдан болгиланган ва ўзгармас нарса, деб эътироф этадилар. Маълумки, одам шахе сифатида мунтазам, к,андайдир фаолиятда таркиб тоииб боради, ривожланади, унинг фаоллиги намоён булади. Агарда :^айвонлар теварак-атрофдаги ташк;и мўҳитга пассив моглашиб, х;аёт фаолиятларида табиатдаги, яъни ташк,и му^итда^и тайёр нарсалардан фойдалансалар, одам эса теварак-атрофидаги ташк,и мўҳитга фаол таъсир курсатиб, уни ўз иродасига буйсундиради >;амАа ўзгартириб, ўз э}^тиёжларини г^ондиришга хизмат қилдиради. Кўзатишлар жараёнида шу нарса маълум булди-ки, одамдаги тугма, ирсий механизмлари унинг психик ривожланишига таъсир курсатади-ю, 6npoiq унинг мазмунини ҳам, шахсий фазилатларини ҳам белгилаб бера о.\майди. Таъкидлаш зарурки, мўҳит )^ам бола психикасини ривожлантиришда муайян рол уйнайди. Фа*;ат, бунинг учун болани ук;итаётган кишиларнинг таъсири натижасида бола ана шу мўҳитни фаол равишда урганиб олипш, табиийдир.

2


Download 37,05 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish