Mavzu: innovatsiyalarni boshqarish kadrlar tizimidagi. Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

2.5. Horij tajribalarida hodimlarni boshqarishniing asosiy tamoyillari.

Ishlab chiqarishni va xodimlarni boshqarish so’nggi o’n yilliklarda kasbiy faoliyatining bir shakliga, boshqaruvchi xodimlar esa, ishchi kuchining muhim bo’g’iniga aylandi.

Bu ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlaridan, kadrlar salohiyatidan to’liqroq foydalanish yo’li bilan boshqarish samaradorligini oshirish, keskin raqobat kurashi kuchaygan davrda muhim ahamiyatga egaligi bilan tushuntiriladi. Malakali ishchi kuchi bilan ta’minlanganlik, motivatsiya darajasi, xodimlardan foydalanish samaradorligi kabilar raqobatbardoshlikning asosiy omillariga aylandi.
Boshqarish va xodimlar mehnati samaradorligini oshirish kadrlarga, xususan, boshqaruvchi xodimlarga yangicha yondashishni taqozo etadi. Xodimlar bilan ishlashga yangicha yondashishning kompleks xarakteri rejalashtirish elementlaridan kengroq foydalanish, individual ish yuritish shakllaridan foydalanish bilan ifodalanadi.
Korporatsiyaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishining muhim sharti – xodimlar bilan ishlashga ajratiladigan mablag’larini oshirish hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda kadrlar bilan ishlash yangi shaklining nazariy asosi bo’lgan “inson resurslari” kontseptsiyasi ishlab chiqilgan. U xodimlarni tanlash, uzluksiz o’qitib borish va ishchining sifatlari, imkoniyatlarini, qobiliyatlarini aniqlash va doimo rivojlantirib borishga sarflanadigan kapital qo’yilmalarni iqtisodiy maqsadga muvofiqligini e’tirof etishga asoslanadi.
Bu kontseptsiyaning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
* zamonaviy sharoitda inson omili rolini baholashda iqtisodiy mezonlardan foydalanish;
* fIRBa doirasida boshqarish;
* xodimlar bilan ishlash tizimini qayta qurish;
Xodimlarni boshqarishning zamonaviy nazariyasi va amaliyotida, industrial taraqqiy etgan mamlakatlarning fIRBalarida bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan 2 xil yondashuvni ko’rish mumkin.
“Amerikacha” yoki “bozor” yondashuvida xodimlarini boshqarish asosan tashqi mehnat bozori, iqtisodiyot holati, ma’lum tovarga bo’lgan talab va taklifga qarab tashkil etiladi.
Bu yondashuv ishchi kuchi ortiqchaligi va ishsizlik yuqori bo’lgan, xukumatning ijtimoiy ta’minot dasturi ishdan bo’shaganlarni himoya qiladigan va ijtimoiy keskinlikni pasaytiradigan sharoitda vujudga keldi. Bu sharoitda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida xodimlar bilan ishlash texnologiyasi doimiy ravishda takomillashtirib borilardi va shunga muvofiq ravishda xodimlarni boshqarishning tamoyillari ishlab chiqarilardi.
AQSh va Kanada kabi industrial mamlakatlarning fIRBalarida erkin “kirish-chiqish” kadrlar siyosati olib boriladi. Kadrlarni tanlash jarayoni uncha murakkab bo’lmay, iqtisodiy vaziyatga qarab, ishchilar ishdan bo’shatilishi yoki boshqasiga o’tkazilishi mumkin edi. Yangi texnologiyalarni joriy etish rejalashtirilganda oddiy ishchilar jiddiy e’tiborga olinmasdi.
Yuqoridagi nuqtai nazar tufayli xodimlarni boshqarish yollash, ishdan bo’shatish, maosh, nazorat, mehnat sharoitini tartibga solish kabi dastaklar bilangina chegaralanib qolgandi.
Ko’rsatgan xizmatni e’tirof etish, majburiyat taqsimoti, rag’batlantirish tizimi kabi motivatsiyali va ijtimoiy omillarga kamroq e’tibor berilardi. Ushbu yondashuvda fIRBaning raqobat kurashidagi muvaffaqiyati asosan texnologiya va marketing sohasiga bog’liq, deb qaralib, kadrlar salohiyatining xususiyatlari esa ikkinchi darajali ahamiyatga ega edi.
“Tinchlantiradigan” iqtisodiy yutuqlar bu modelning salbiy tomonlarini payqab olishga imkon bermadi. Past malakali ishchi kuchi ko’p bo’lgan sharoitda mansablar shunday loyihalashtirilardiki, ularni jiddiy professional tayyorgarligi bo’lmagan kishilar ham egallab olishi mumkin edi. Turli ishlarni muvofiqlashtirish zaruriyati boshqaruv vazifalarini ortishi va boshqaruv ierarxiyasini murakkablashuviga olib keldi.

FIRBa boshqaruvining quyi va o’rta bo’g’in rahbarlari ishlab chiqarish jarayonini operativ boshqarish bilan mashg’ul bo’lib, ular nafaqat joriy masalalarni, shu bilan birga strategik masalalarni hal qilishga majbur edilar.

Shunday vaziyat vujudga keldiki, bunda yuqori boshqaruvchilar kichik bir guruhining qarorlari oddiy ishchilar va quyi boshqaruvchilar uchun ijro etishga majburiy bo’lib qoldi. Shunga muvofiq ravishda quyi bo’g’in boshqaruvchilarida tavakkal qilish, mas’uliyatni o’z bo’yniga olmaslik, tashabbus ko’rsatmaslik kabi illatlar vujudga keldi. Ishchilar esa ommaga qo’shilib ketish, bu bilan shaxsiy mas’uliyatni o’z bo’ynidan soqit qilishga harakat qilishardi. Buning natijasi o’laroq, “boshqaruvchi-ishchilar”, “boshqaruvchi-ijrochilar” orasida o’ziga xos qarama-qarshilik vujudga keldi.
Xodimlarni boshqarishga “bozorcha” yondashuvning yuqoridagi salbiy tomonlaridan tashqari ijobiy jihatlari ham mavjud. U ish beruvchilarga ishchilar soni ustidan samarali ish olib borishni ta’minlaydi, kadrlarni almashtirib, texnologik o’zgarishlarga tez moslashish imkonini beradi. Bundan tashqari, mehnat bozoridagi raqobat tufayli yollash xarajatlarini minimallashtiradi.
Yapon fIRBalari o’z tovarlarining yuqori sifatliligi bilan amerika fIRBalarini tashqi bozorlardan siqib chiqara boshlagach, amerikaliklarning “ko’zi ochildi” va amerika olimlari hamda menejerlari vujudga kelgan ahvolning sabablarini chuqur o’rganishga kirishdilar.
Sir oddiygina bo’lib chiqdi, yapon menejmenti – avvalo inson omiliga asoslanar ekan. Shu o’rinda yirik yapon-amerika qo’shma korxonasi rahbarining fikrini keltirish o’rinli: “FIRBamizga tashrif buyurgan ko’plar xorijliklar, bizning ham AQSh, ham Evropada bir xil bo’lgan texnologiya va xom ashyodan foydalanib, yuqori sifat darajasiga erishishimizga ajablanishadi. Ammo, ular sifatni dastgohlar emas, balki insonlar berishini idrok etishmaydi”.
Yaponiya dunyoda birinchi bo’lib, kam harajatli, yuqori sifatli mahsulotlar tayyorlashda korxonaning barcha ishchilarini o’ziga jalb qiladigan “inson qiyofasidagi” zamonaviy menejmentni rivojlantirdi. Ko’plab yapon fIRBalarida har bir operatsiya ijrochisi navbatdagi operatsiyani bajaruvchisiga o’zining iste’molchisi sifatida qaraydi va yuqori mas’uliyatni his qiladi.
Inson psixologiyasi va ijtimoiy mavqeini hisobga oluvchi bu menejment boshqa rivojlangan mamlakatlarning xodimlarni boshqarishdagi an’anaviy usullarini takomillashtirishga turtki bermay qolmadi.
Xodimlar hatti-harakatining ratsionallik va novatorlik uslublari o’rtasida vujudga kelgan tanazzul ochiq ko’rina boshlagan paytda ishchilar o’zlarini ijodkor shaxs sifatida anglay boshlagani va malaka darajalarining ortishi sababli ham, xodimlarni boshqarish usullarini takomillashtirish uchun zamin vujudga keldi.
Shu sababdan 70-80 yillarda yirik kompaniyalarni qayta tashkil etishning asosiy maqsadi boshqaruv ierarxiyasining barcha bo’g’inlarida xodimlarga ijodiy tashabbuskorlikni ko’rsata olishlarini ta’minlab beradigan yangi boshqaruv tizimini yaratishga qaratildi. Biroq bu osonlik bilan amalga oshirilmadi.
Oldingi tizimda mavjud bo’lgan an’ana va qoidalar tufayli vujudga kelgan xodimlarning sustkashligi va konservativligi (mutassibligi) bu o’zgarishlarga bir muncha tusqinlik qildi. Shu bilan birga, G’arb mutaxassislarining fikricha, kishilarning o’zgarishga tayyor emasligi va o’zgarishlarni istamasligi muvaffaqiyat bilan ishlayotgan yoki sinish arafasida to’rgan kompaniyalarda ham kuzatilgan.
Shunday qilib, zamonaviy menejment “ko’zining ochilishi” inson omilini boshqaruv tizimiga kiritish, ishchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va shaxsiy sifatlarini amalga oshirishlariga sharoit yaratish zaruriyati bilan bog’liq.
Xodimlarni boshqarishning ilmiy asoslari yo’q deb ayblanayotgan amerika menejmenti qattiq tanqid ostiga olinmoqda. AQSh Kongressida ham an’anaviy boshqaruv tamoyillari mehnat unumdorligi va mahsulot sifatini etarli darajada ta’minlab bermayotganligi bevosita e’tirof etilmoqda.
So’nggi yillarda olimlarning boshqaruvni takomillashtirishga qaratilgan tekshirishlari natijasida zamonaviy menejment usullari, tamoyillari ishlab chiqilgan bo’lib, u an’anaviy texnokratik boshqaruvning salbiy tomonlarini hisobga olish va uning o’rnini qoplashga imkon beradi.
Zamonaviy menejmentni rivojlantirishda boshqaruvchilarni tanlashga katta e’tibor berilgan, chunki boshqaruvchi nafaqat to’g’ri qarorlar qabul qila olish, shu bilan birga boshqarayotgan jamoasida qulay iqlim yarata olish xususiyatlariga ega bo’lishi kerak.
Korporativ boshqaruvni qayta qurishning hozirgi bosqichi boshqaruvchining psixologiyasi, xatti-harakati, boshqaruv tizimidagi o’rni va roliga yangicha qarash tomonlari bilan ajralib turadi. Boshqaruvchi o’zini shunday tutishi kerakki, uning qo’l ostidagilar o’zlariga hurmat borligini bilishlari va har bir vazifani, muammoni hal etishda mas’uliyatni his qilib turishlari kerak.
Ishchilarning malakasi va yaxshi ishlashga bo’lgan xoxishlari unumdorlikni ta’minlashi sababli ham, keyingi vaqtlarda korporatsiyalarning xodimlarni boshqarishdagi strategiyasi mehnatni rag’batlantirishga qaratilmoqda. Ko’plab fIRBalar, asosan yiriklari, kadrlar malakasini oshirishga, menejerlarni tayyorlash dasturlariga katta e’tibor bermoqda. Zaxira tayyorlash, rotatsiya bilan bog’liq maxsus dasturlar tuzilmoqda.
Korporatsiyalarda ishchilar salohiyatidan foadalanishda vakolatli kadrlar xizmatlari muhim rol o’ynamoqda. Kadrlarning hujjatlarini saqlovchi ofislar sifatida o’z faoliyatini boshlagan kadrlar xizmati hozirga kelib, vazifalari, ishchilarining professional bilimi, texnik ta’minoti, ishlash uslubiga ko’ra xodimlarni boshqarish tizimining asosiy bo’g’iniga aylandi.
Kadrlar xizmati korxonaga kerak bo’lgan malakali mutaxassislarni matbuotda vakant o’rinlar borligini e’lon qilish orqali izlaydi. Kadrlar bo’limi boshlig’i lavozimiga nomzodlardan hisoblash texnikasi bo’yicha maxsus tayyorgarlikka egalik, chet tilini bilish va boshqa talablar qo’yiladi. Bundan tashqari boshliq, oldiga qo’yilgan maqsadga erisha oladigan, muomalasi yaxshi, bilimdon, ijodkor, tashkilotchi, tahliliy fikrlay oladigan bo’lishi lozim. Bu kabi boshliqning yoshi 31-40 yosh atrofida bo’lgani ma’qul.
Kadrlar xizmati rahbarining professional vazifalariga quyidagilar kiradi: xodimlarni rivojlantirish, shtat jadvalini rejalashtirish, kadrlar tanlash, ish haqini belgilash, kadrlarni joy-joyiga qo’yish va o’qitish, kadrlar masalasi bo’yicha korxona bo’limlarining rahbarlariga ma’lumotlar va maslahatlar berish. Xodimlar xizmatining referentlariga ham yuqori talablar qo’yiladi. Ular kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish va o’qitish tadbirlari bilan shug’ullanadilar. Buning uchun ular keng qamrovli tayyorgarlikka ega bo’lishlari lozim.
So’nggi vaqtlarda kadrlar xizmati ishining usullari va shakllarida muhim o’zgarishlar, yuz bermoqda, bu avvalo, yangi texnologiyalarning keng joriy etilishi bilan bog’liq. Amaliyotda kadrlar xizmatiga kerak bo’lgan yangi sifatlarga ega mutaxassislarni tanlab olish qiyin, chunki kadrlar bilan ishlovchi mutaxassislarning bilim darajasi juda xilma-xil, bundan tashqari kadrlar xizmati rahbarlarini tayyorlash hali yaxshi tashkil etilmagan.
Kadrlar xizmati boshlig’i boshqaruvchilik san’ati mahoratiga ega. Korxona manfaatlari yo’lida ish olib boradigan mutaxassis, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalana oladigan, mehnat munosabatlari sohasining bilimdon bo’lishi kerak.
Hozirgi davrda kadrlar xizmatining boshliqlari amaliy ish davomida shakllanadilar. Faqat bir necha universitetlardagina kadrlarni boshqarish bo’yicha ma’ruzalar o’qiladi.
Kadrlar xizmatining xodimlari asosan iqtisodchi, huquqshunos, sotsiolog, ruhshunos kabi ijtimoiy sohalar mutaxassislaridan tashkil topgan. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, texnologik yangiliklardan foydalanish va raqobat kurashi ta’sirida bu xizmat faoliyatining roli va vazifalari o’zgarib bordi.
Hozirda kadrlar xizmati vazifasini bajarishda “insoniy munosabatlar”ning ahamiyati ortib bormoqda. Bu masalani hal qilish uchun kadrlar xizmatida maxsus bo’linmalar tashkil etiladi.
Kadrlar xizmatining nisbatan yangi vazifasi bu kasaba uyushmalari bilan aloqa o’rnatish va vujudga keladigan ziddiyatli vaziyatni hal qilish hisoblanadi. Bu kabi yangi vazifalar kadrlar xizmatini o’z ahamiyatiga ko’ra korxonaning boshqa bo’linmalari qatoriga olib chiqmoqda.
Xulosa

Yuqorida ko‘rib chiqilgan masalalar yuzasidan shuni xulosa qilish mumkinki, kadrlar innovatsiyasi zamonaviy sharoitlarda ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar (tashkilotlar) faoliyatini rivojlantirishda eng muhim omillardan hisoblanadi.

Ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyot, tovarlar, xizmatlar va ishchi kuchi bozoridagi raqobat sharoitida kadrlar yangiliklari mehnat jarayonining ajralmas qismiga aylangan.
Hozirgi davrda tashkilot IKMi – kadrlar tizimini tashkilotning joriy va istiqboldagi manfaatlari va maqsadlari, personal rivojlanishining zamonaviy qonuniyatlari, davlat, bozor va kasaba uyushmalari standartlari talablarini inson resurslari rivojlanish darajasiga mos ravishda samarali miqyosi va yangilanish sur’atlarini ta’minlashda asosiy o‘rin tutadi.
Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq etishda, aholinig ijtimoiy turmush tarzini yanada ko‘tarishda, qolaversa xalqning farovon hayoti uchun bevosita o‘z ta‘sirini ma‘lum bir ma‘noda o‘tkazishda, siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi omil sifatida hayotiy siklda bevosita ishtirok etuvchi korxona-tashkilotlarning o‘rni bozor munosabatlari davrida muhim ahamiyatni kasb etadi.
Bu omillarning rivojlantirishda va hamda ularning iqtisodiy salohiyatini oshirib, sog‘lom raqobat muhitida o‘z mavqega ega bo‘lishda, davr talabiga monand ilmiy tixnik va ma‘naviy yangiliklarning o‘z vaqtida amaliyotda tadbiq qila oladigan kadrlarni tayyorlash maqsadga muvofiqdir.