Mavzu: Inflyasiyaga qarshi siyosat. Reja: Kirish Inflyatsiya haqida nazariy tushuncha

3. Inflyatsiya sabablari

Inflyatsiya  XVIII  asrning  o’rtalarida  muomalaga  ta’minlanmagan  juda  ko’p 

miqdorda  pul  chiqarishi  natijasida  pul  tizimidagi  inqiroz  holat  asosida  yuzagachiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’zidan olingan va  shishish,  ko’pchish,  ko’tarilish  ma’nosini anglatadi)  o’z  mohiyagiga  asosan  pulning kadrsizlanishi, 
tovar  va  xizmatlarga  bo’lgan  baholarning    muntazam    ravishda   oshib borishi 
jarayonini    anglatadi.    Shuni  ta’kddlash    lozimki,    rivojlangan  mamlakatlar  
tajribasi    inflyatsiya    nisbatan    me’yor  darajasidagi  pul  massasi  holatida  ham
yuzaga,chiqishi mumkin.  Hozirgi  zamon  inflyatsiyasi  nafaqat  tovarlar  va  xizmatlara    bo’lgan  baholarni    muntazam  o’sishi  natijasida  pulning  sotib  olish  qobiliyatini  pasayishi  bilan  bir  qatorda  ishlab  chikarish  jarayonidagi nomutanosiblik,  pul  muomalasi,  moliya  xamda    kredit    sohasidagi    salbiy  omillar    Bilantasniflanadi.  Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyot tarmoklari, jamg’arma  va  iste’mol,  talab  va  taklif,  daalat  daromadlari va  xarajatlari, xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagimutanosibli hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab  o’tgan omillar  o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta’sir etishi mumkin. 

Xalqaro  amaliyotda  ikgisodchi  olimlar  inflyatsiyaning  yuzaga  chiqadign  omillar asosan ikki guruxga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar.   

1.    Ichki  omillarni  mohiyagiga  asosan  pullik  (monetar)  va  pulsiz  omillarga 
ajratish  mumkin.  Pullik  omillarga  davlat  moliyasining  inqirozi,  byudjetning 
taqchilligini  mavjudligi.  davlat  qarzdorligini  ortishi,  pul  emissiyasi,  kredit 
dastaklarining  aylanishini  ko’payishi,  pul  aylanmasining  tezligi  va  boshqalar 
kiradi. Pulsiz omillarga milliy ikgisodiyog tarmoklari o’rtasidagi nomutanosiblik, 
tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat 
ko’rsatish sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx 
shakllantirishdagi  davlat  monopoliyasi,  markaziy  bankning  kredit  ekspansiya   va boshqa omillarni kiritish mumkin; 
2.  Tashqi omillar o’z mohiyatiga asosan biron anik davlat rivojlanishiga ta’sir 
etadigan  dunyoda  amalga  oshayotgan  jarayonlarni  aks  ettiradi.  Ushbu omilga 
dunyo mamlakatlarida  yuzaga  chiqadigan  soha  inqirozlari  hisoblanadigan  xom-
ashyo,  ensrgtetika,  neft,  valyuta  inkirozlarni  kiritish  mumkin.  Ushbu  omilni tashkari  bironbir  davlatning  boshka  davlatlarga  nisbatan  olib  boradigan  davlat
miqyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga 
oshirilishini  ham  kiritish  mumkin.  Biz  quyidagi  chizmada  inflyatsiyani yuzaga
chiqish  shakllarini  taxlil  etamiz.    Ushbu    chizma    tahlilidan    ko’rinib    turibdiki,  inflyatsiya    asosan    uch  yo’nalishda    yuzaga    chikadi.    Birinchi    yo’nalishda  maxsulotlar,    ishlar    va  ko’rsatiladigan    xizmatlarga    bo’lgan    narxlarni    asossiz  ravishda    o’sib  ketishi  tufayli    pul    qadrsizlana    bopshaydi.    Buning  natijasida milliy  valyutaning  xarid  kilish  kobiliyagi    tushib  ketadi.    Ikkinchi    yo’nalishda, xorijiy  valyutalarga  nisbatan  milliy  valyutaning  kursi  pasayib  ketadi.  Buning  natijasida    xo’jalik    yurituvchi    sub’ektlar    vaaholisi  erkin muomaladagi  xorijiy  valyutalari  (AQSh  dollari,  evro,    shveytsariya  franki   vaboshqalarni)  jamg’ara  boshlaydi.  Uchinchi  yo’nalishda  oltinga bo’lgan milliy 
pul birligida ifodalangan narx ko’tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholi o’rtasida,oltinning to’planib kolishi amalgaoshadi.  Odatda  inflyatsiyani  ikki xilgatalab  inflyatsiyasi  va  taklif  inflyatsiyasiga  ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda  kelib  chiqadi.  Ya’ni,  to’liq  bandlilikka  yaqin  sharoitda  iqtisodiyotning  ishlab  chiqarish  imkoniyatlari    o’sib  borayotgan  yalpi    talabni  qondirolmaydi.  Ortiqcha talab  esa  real  tovarlar  narxining  ko’payishiga  iqtisodiy  bosim  beradi  va  talab inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy so’zlar bilan aytganda, «xaddan ziyod pullar haddan  kam  tovarlarni  ovlaydi».  Talab  inflyatsiyasini  keltirib  chiqaruvchi  asosiy sabablar  aholining  ish  bilan  to’liq  bandligi  va  ish  haqining  oshib  borishi hisoblanadi.  Demak,  inflyatsiya  talab,  taklif,  ish  bilan  bandlik,  narx,  ishlab chiqarish sur’atlari kabi ko’pgina omillarga bog’liq.  Iqtisod  pasayish  holatida  bo’lganda  mamlakatda  jami  talab  oshsa,  ishlab chiqarish  hajmi  ko’payadi,  ishsizlik  kamayadi,  narx  darajasi  esa  deyarli o’zgarmaydi  yoki  kam  miqdorda  o’zgaradi.  Narx  o’zgarmasligining  sababi shundaki  katta  hajmdagi    bo’sh  turgan  mehnat  va  xom  ashyo resurlarini  shu o’zgarmas narxda ishga tushirish mumkin bo’ladi. Chunki, ishsiz yurgan  kishi ish haqini  oshirishni  talab  qilmaydi,  uning  uchun  ishga  yollanishning o’zikifoya hamda qo’shimcha stanok sotib olishga hojat yo’q. 

Bundan  tashqari,  narx  ishchi  kuchini  to’la  ish  bilan  bandligiga  erishishdan oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida bo’sh turgan resurs va zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to’liq jalb qilinadi, natijada ular talabning o’sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko’payibketadi, natijada narx yana osha boshlaydi.

Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o’sishi, yani pullarning miq-dori o’sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi: 
1.    Sokin  inflyatsiya.  Ushbu  inflyatsiya  iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlarda 
mavjud  bo’lib,  ushbu  holatda  mahsulotlar,  bajariladigan  ishlar  va  ko’rsatiladian xizmatlarga  bo’lgan  narxnavolar  yiliga  o’rtacha  3%  dan  10%  gacha  oshishi 
mumkii.  Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saklanib turadi va milliy pulbirligining xarid qilish qobiliyati saklanib turadi. 
2.    Shiddatli  inflyatsiya.  Ushbu  inflyatsiya  iktisodiy  rivojlanayotgan 
mamlakatlarda  mavjud  bo’lib,  ushbu  xolatda  mahsulotlar,  bajariladigan  ishlar  va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx- iavolar yiliga o’rtacha 10% dan 100% gacha  ba’zi  holatlarda  200%  gacha  oshishi  mumukin.  Buning  natijasida 
muomaladagi  pul  massasi  ko’payadi  va  milliy  pul  birliginnng  xarid  qilish 
kobiliyati  tushadi.    Mamlakat  aholisi  o’rtasida  milliy  pul  birligini  jamg’arishi 
emas, balki oltin, ko’chmas mulk holatida jamg’arishi jarayoni kuchayadi. 
3.  Jilovlanmagan  (giperinflyatsiya)  inflyatsiya.  Ushbu inflyatsiya holatida 
mahsulotlar,  bajariladigan  ishlar  va  ko’rsatiladigan  xizmatlarga  bo’lgan  narx-
navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortik darajada oshadi.  Ushbuxolatda  milliy  ikgisodiyotda  inqiroz  yuzaga  chiqadi.    Buning  natijasida  ishlabchikarish va bozor boshkaruvsiz faoliyat ko’rsatadiki, narx va ish haki o’rtasidagi 
farq  ortadi.  Mamlakat  aholisi  qo’lidagi  kogoz  pullarga  tovarlar  sotib  oladi.    Bu holat  esa  muomalada    tovar    massasi    bilan    tovar    va    xizmatlar    bilanta’minlanmagan ortiqcha qogozpullarii to’libtoshishigaolib ksladi. 

Yuqorida  ta’kidlab  o’tganimizdek,  inflyatsiyaning  asosiy  sababi  odatda  bir  emas,  balki  bir  nechta bo’lib o’zaro  mahkam  bog’langan  bo’ladi va narxining  ko’tarilib    borishi    bilangiia    namoyon    bo’lib    qolmaydi,    balki  narxni boshqarilishiga ham bogliq bo’ladi.

Ta’kidlash  joizki,  oltin  va  kumush  tangalar  pul  vazifasini  bajargan  davrda iqtisodiyotda  inflyatsiya  muammosi  mavjud  bo‘lmagan.  Metall  pullar  o‘rnini qog‘oz  va  tanga  pullar  egallagandan  so‘ng  iqtisodiyotda  inflyatsiya  bilan  bog‘liq ziddiyatli  holatlar  vujudga  kela  boshladi.  Chunki,  qog‘oz  va  tanga  pullar  o‘zida haqiqiy  qiymatni  aks  ettirmaydi.  Dastlabki  davrda  ushbu  pullar  oltin  va  kumush metallar hamda tovarlar bilan ta’minlangan edi. 
Inflyatsiyaning  vujudga  kelishiga  muomala  va  ishlab  chiqarish  sohasi, 
shuningdek, mamlakatdagi iqtisodiy – siyosiy omillar hamsabab bo‘ladi. 

Inflyatsiyaning  vujudga  kelishida  pul  muomalasi  omillariga  byudjet 

taqchilligini qoplash maqsadida muomalaga qo‘shimcha tarzda chiqarilgan pullar, 
iqtisodiyotda asossiz ravishda berilgan kreditlar hajmining ortib borishi, mamlakat 
pul – kredit siyosatiga aholi ishonchining pasayishi va boshqalar sabab bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish va iqtisodiy siyosiy omillarga mamlakatda import hajmining 
eksport  hajmidan  ortib  ketishi,  tovarlar  va  ko‘rsatilayotgan  xizmatlar  hajmi  vasifatining pastligi, byudjet – soliq siyosati, mamlakatning tashqi va ichki iqtisodiy munosabatlar doirasida amalga oshirayotgan siyosati va boshqalar sabab bo‘ladi. 

Inflyatsiyaning  vujudga  kelishining  asosiy  sabablaridan  biri  iqtisodiyotdagi yalpi  talab  va  yalpi  taklif  o‘rtasidagi  muvozanatning  buzilishidir.  Inflyatsiya sharoitida  kapital  ishlab  chiqarish  doirasidan  muomala  doirasiga  oqib  o‘ta 

boshlaydi,  chunki  ishlab  chiqarish  jarayoni  iqtisodiy jihatdan  samarasiz  sohaga aylanib  boradi.  Muomala  jarayoni  ko‘p  vaqtni  talab  etmaganligi  bois,  dastlabki bosqichlarda  uning  ishtirokchilariga  ma’lum  miqdorda  iqtisodiy  foyda  keltiradi, lekin inflyatsiya jarayonlarini tezlashtirishga xizmat qiladi. Inflyatsiya mexanizmi o‘z – o‘zidan rivojlanib, barcha soha va tarmoqlarni qamrab oladi, uning ta’sirida jamg‘armalar hajmi qisqaradi, kredit, investitsiya va tovarlar taklifi kamayadi.    

 Inflyatsiyani  keltirib  chiqaruvchi  birinchi  sabab  –  mamlakatda  bozor 

mexanizmlarining  to‘liq  joriy  etilmasligi,  davlatning  byudjet  daromadlari  va 
xarajatlari  ustidan  monopol  tartibini  joriy  etishi  hisoblanadi.  Bunda  davlat 
byudjetining  daromadlaridan  ortiqcha  bo‘lgan  xarajatlar,  ya’ni  byudjet  taqchilligi muomalaga  qo‘shimcha  pullar  chiqarish  yo‘li  bilan  qoplanadi.    Byudjet 
taqchilligini  qoplash  uchun  muomalaga  chiqarilgan  pullar  tovar  moddiy 
qiymatliklari  bilan  ta’minlanmaganligi  oqibatida  mamlakatda  inflyatsiya 
darajasining ortishiga olib keladi.