Mavzu: Imom al-g’azzoliyning

Imom G‟azzoliy qoldirgan ijtimoiy-falsafiy meros.

Imom Muhammad G‘azzoliyning asarlari sho‗rolar davrida falsafa fanida o‗qitilmay, ta‘qiqlab kelindi. Tilga olinsa ham «yomon, reaktsion faylasuf» deb qoralandi.¹ Mustaqqilligimizga erishganimizdan so‘ng boshqa sharq mutafakkirlari kabi Imom G‘azziliyning hayot yo‘li va merosiga haqqoniy ilmiy jihatdan yondashishga yo‘l ochildi

Imom G'azzoliy o‘z davrida odamlar mashg'ul bo'lib turgan ilmlarni birma bir o'rganib chiqdilar. O'sha paytda odamlar asosan, ilmi kalom, botiniyya, falsafa va tasavvufga qiziqar edilar. Imom G'azoliy mazkur ilmlarni chuqur egallashga va ulardan qaysi birini tanlash maqsadga muvofiq ekanini aniqlashga kirishdilar.²
Imom G‘azzoliy izlanishlarini dastlab ilmi kalomdan boshladilar. Imom G'azzoliy ilmi kalomni shu sohaning olimlari va ularning kitoblaridan yaxshilab o'rganib, bu ilm bo‘yicha quyidagi risolalarni yozdilar:

1. 
   al-Iqtisod fil E'tiqod.(E‘tiqoddagi mo‘tadillik)
   
2. 
   Iljomul ovom an ilmil kalom.(Dindorlarni quruq ilmi kalom mashg‘ulotlaridan saqlash)
   
3. 
   Aqiydatu ahli sunna.(Sunniy aqiydalar)
   
4. 
   Fazoihul botiniyya.(Botiniylarning uyatga qolishi)
   
5. 
   Faysalut tafriqa baynal Islami vaz Zandaqa.(Islom va dahriylik o‘rtasidagi bo‘linishning haqiqat mezoni )
   
6. 
   Al-Qistosul mustaqiym.(Eng bto‘g‘ri o‘lchov)
   
7. 
   Kimyous saoda.(Saodat kimyosi)
   
8. 
   al-Mustazhiriy.(Zohir bo‘luvchi)
   

9. al-Maznun bihi ala g'oyri ahlihi³.

¹ Imom G‘azzoliy ―Kimyoi saodat‖//‖Adolat‖ -T-2005 yil, 6-bet(dan olindi)
² http: IMOM G‖AZZOLIY-www.islom.uz
³ http: IMOM G‖AZZOLIY-www.islom.uz
14
Imom G'azzoliyning zamoniga kelib ilmi kalomda turg'unlik yuzaga kelgan edi. Ilmi kalom ulamolari o'tib ketgan katta imomlarning gaplarini mahkam tutib turishdan boshqa ishni qilmas edilar. Qadimgi gaplardan qilcha chetlanish yo'l qo'yib bo'lmaydigan narsa degan tushunchani qadrlar edilar. Zamon o'tishi bilan eskirib qolgan so'z va jumlalar o'rniga kishilarga tushunarlirog'ini keltirishga jur'at qilmas edilar. Imom G'azzoliy bu narsalarning hammasini bir tarafga qo'yib ulug' ulamolarning ilmlaridan foydalangan holda erkin ijtihod qildilar. Odamlarga yaqin uslub va tilda asarlar yozdilar va ilmi kalomda katta burilish yuz berishiga sabab bo'ldilar. Imom G'azzoliy aqiyda ilmida Qur'oni Karim uslubi eng foydali va oson ekani va ilmi kalom vaqtinchalik choraligini bayon etganlar.
Keyinchalik Imom G'azzoliy haqiqat qidirib falsafani puxta o'rganishga kirishdilar. Faylasuflar faqat falsafa bilangina haqiqatni topish, yaqiyn va saodatga erishish mumkin der edilar. Imom G'azzoliy esa aynan o'sha narsalarni qidirayotgan edilar. U kishi falsafani ixlos ila chuqur o'rganib o'sha davrning eng kuchli faylasuflaridan biriga aylandilar. Lekin Imom G'azzoliy falsafada ham o'zlari izlayotgan haqiqat mavjud emasligiga ishonch hosil qildilar. Ammo bu narsa ulug' olimga falsafa va faylasuflar haqida adolat ila hukm chiqarishga xalaqit bermadi. U kishi bu borada o'z ilmiy izlanishlari natijasini falsafa va mantiqqa atalgan o'z kitoblarida yozib qoldirdilar. Ular quyidagilardir:

1.