Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

LAB OHANGI TO‘G‘RISIDA

Bizda lab ohangi bor. Lekin, qirg‘iz va ozarbayjonlilardag‘i singari yoki singarmunizm qoidasi singari «boshdan oyog‘ig‘acha» qat'i bir yo‘lda emas, ko‘pincha (fe'llarda) o‘zak bo‘g‘umlardag‘ina bor. Ham avvalgi bo‘g‘imdag‘i o‘truning uzun-qisqa, qolin-ingichkaligiga tobe'liq yo‘q.

Masalan: oqu, toqu, coqu, noqu. Bularning avvalgi bo‘g‘umidagi «o» cho‘zg‘usi, keyingi bo‘g‘imda ham o‘tru kelishni talab qilsada, o‘z avjidagina emas, balki ancha pasaygan avjda o‘tru talab qiladur.
Shuning uchun ularni «oqo, toqo...» deb yozib bo‘lmaganga o‘xshash «oq, toq» deb yozib bulmaydur.
Negakim, bularning oxirida avvalgi bo‘g‘imdagi o‘tryning zo‘rg‘a yetib kelgan «quvvati bor», degach, uni: «oq, toq...» nusxasida, «zo‘rg‘a yetib kelgan» degach, uni av­valgi bo‘g‘imday «o» bilan yozib bo‘lmaydur.
Keyingi bo‘g‘imda bo‘ladurg‘on ikkinchi bir o‘rin: «yzym, tyxym, toruq, qutul, nuqul» sin­gari «m» («m») qo‘shimchasi bilan ismga aylandurg‘on so‘zlarda ham yo‘qoridag‘i so‘zlarg‘a o‘xshash «m» («m») dan ilgari o‘tru talab qiladurlar. Masalan: «tozym» (chidam ma’nisida), «buo im», «orum» singari yasalma so‘zlar ham «yzym» ismi olgan haqni talab qiladurlar.
Agar shundoq qilinmasa, ba’zi joylarda egalik olmoshlarining birinchi shaxs alomati bo‘lg‘on «m» qo‘shilg‘on ismlardan ajratib bo‘lmay qoladur.
Masalan: olaylik ikki turli ma’nida keladurgan «o‘r» (or) so‘zini:
1– bo‘g‘doyni o‘r! (жне); 2 – xandoq, chuqurlik ma'nilarida keladur.
Manim o‘rim – xandag‘im ma’nosini anglamoq uchun «o‘rim» (orm) yozsaq, «birinchi o‘rim beda» ma’nosidagini ham «o‘rim» (orm) yozsak, ikkalasining farqi bo‘lmay qoladi.
Shuning uchun ikkavi ikki turli yozilishi kerak.
Shunga o‘xshash o‘rta harfi o‘tru cho‘zg‘ili buyruqlar «q»(q), «k» (k) bilan ism, sifatka aylantiriladurg‘on bo‘lg‘onda haligi «q(q), k» (k) ilgari o‘tru cho‘zg‘isi keltirilishini talab qiladilar. Masalan: koruk, tyzyk, boluq, juluq, buzuq, jygyryk singari so‘zlardir.
Bularning shunday yozilishig‘a – tug‘ilishdan shu shaklda bo‘lg‘on, «joruq» ham uzak-buyrug‘ning oxiri «u» bo‘lg‘on «quruq» singari so‘zlar jela tortadurlar. Ular ham shundoq yozilsun deb talab qiladurlar.
Ammo qo‘shimchalar o‘zaklarga (o‘tru to‘g‘risida) tobe
bo‘lmaydirlar. Masalan:
1 -kir, -o r, -qr: otkir, alo r, tapqr, capqr, balas tushrkir, jer jytkir.
2. -kin, -o n, -qn: turo n, toiqn, tutqn, buzo n, sotqn.

3. 
   -lik: tygyglik, tyjnyklik.
   

-dir (qolim fe'llarni o‘tumga aylandirguchi harf) : oqutdir²³ .
Bundoq qo‘shimchalar bir qolipga solinib, qotirib unga bir shakl berib qo‘yilmasa, ularning turli so‘zlar oxirida turli shaklda kelishlari to‘g‘risida, sarfda bir necha qoidalar ortdirish lozim bo‘ladur. Maqsadimiz yozuv yo‘llari, sarf qoidalarini qoncha kerak oson qilish, yengillatish bo‘lganidan, sarfiy birlikni yo‘qotmaslik lozimdur.
Shung‘a binoan ism va sifatlarning so‘ngg‘i bo‘g‘umlari avvalgiga tobi bo‘lmaydurlar. Masalan: oo l, oo ri, tylki, too ri, egri (o‘g‘li, o‘g‘ri, tulki, to‘g‘ri, egri).
Lab ohangi to‘g‘risida xullas fikrimiz shu.