Mavzu: Ikki daryo oralig’i mundarija kirish

2.3 Mesopotamiya sivilizatsiyasi
Miloddan avvalgi IV-II ming yilliklarda. O'rta er dengizidan Tinch okeanigacha bo'lgan hududda insoniyat tarixida birinchi tsivilizatsiyalar paydo bo'ldi. Qadimgi tsivilizatsiyalarning bir nechta shakllanish markazlari paydo bo'lgan, ulardan to'rttasi Nil, Dajla, Furot, Hind, Gang, Xuanxening yirik daryolari havzalari bilan bog'liq. Bir-biridan mustaqil ravishda tsivilizatsiya tuzilmalarining paydo bo'lishi va to'rtta daryo sivilizatsiyasining shakllanishi - Mesopotamiya, Misr, Hindiston va Xitoy.
Dunyodagi eng qadimiy tsivilizatsiyalardan biri Mesopotamiyada Dajla va Furot daryolari orasidagi unumdor pasttekisliklarda paydo bo'lgan. Miloddan avvalgi IV ming yillikda. bu yerda irrigatsiya rivojlana boshladi. Mesopotamiyada gil va tabiiy asfalt, shimolda qoʻrgʻoshin, qalay, temir, mis konlari, togʻli hududlarda tosh koʻp boʻlgan. Miloddan avvalgi III ming yillikda. Shumerlar bronzani topdilar. Xurmo to'yimli mevalarni berdi, ammo past sifatli yog'och. Bu yerda boshqa mevali daraxtlar, anjir, uzum, daryo boʻylarida tol, qamish, qamishzorlar ham oʻsgan.
Mesopotamiyada tsivilizatsiya asoslari shumerlar tomonidan qo'yilgan. Miloddan avvalgi III ming yillikning oxiriga kelib. shumer va yangi kelgan semit populyatsiyalari aralashib ketdi va akkad tili asta-sekin shumerlar tilini almashtirdi. Miloddan avvalgi IV ming yillikda. yirik aholi punktlari shahar-davlatlarga aylantiriladi. Furot daryosida joylashgan Uruk shahri Shumer sivilizatsiyasining rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. Miloddan avvalgi IV ming yillikda. u Mesopotamiyadagi eng yirik shahar edi.
Shumerlarning asosiy mashgʻuloti rivojlangan sugʻorish tizimiga asoslangan dehqonchilikdir. Shahar markazlarida hunarmandchilik kuchayib, ixtisoslashuvi jadal rivojlanib bordi. Shumerning barcha shaharlarida katta ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan monumental ibodatxonalar majmualari mavjud edi. Miloddan avvalgi IV-III ming yilliklar boshlarida. yozuv paydo bo'ladi. Shumer tilida yozish dastlab piktogramma sifatida paydo bo'lgan. Keyin mixxat keng tarqalgan bo'lib, unda 800 ga yaqin belgilar mavjud bo'lib, ularning har biri so'z yoki bo'g'inni tasvirlaydi.
Shumer sivilizatsiyasi davlatchilikning ilk shakllarini yaratdi. Miloddan avvalgi III ming yillikning birinchi yarmida. Shumerda bir-biri bilan raqobatlashadigan bir qancha siyosiy markazlar mavjud edi.
Miloddan avvalgi 2312 yilda Umma Lugalzagesi hukmdori bir muncha vaqt butun Shumerni birlashtirishga muvaffaq bo'ldi. Buning ortidan Akkad Sargon (miloddan avvalgi 2316-2361) va III Ur sulolasi davrida (taxminan miloddan avvalgi 2112-2003 yillar) birlashgan Mesopotamiya davlatini yaratishga ikki marta urinish bo'ldi.
Sargon Akkad va Shumerni birlashtirib, davlat hokimiyatini mustahkamladi. Sargon umummilliy miqyosda tartibga solinadigan yagona sug'orish tizimini yaratishga muvaffaq bo'ldi. Sargon jahon tarixida birinchi marta doimiy professional armiya tuzdi. Sargonning despotik-byurokratik boshqaruvi mansabdorlarning butun armiyasini, saflari toʻldirilmagan yangi xizmat zodagonlarini yaratdi. Ming yillar davomida Mesopotamiyada despotik boshqaruv shakli o'rnatilib, bu erda rivojlanayotgan sivilizatsiyaning o'ziga xos xususiyatlarini belgilab berdi.
Despotizm barcha qadimgi Sharq davlatlarida davlat hokimiyatining alohida shakliga aylandi. Despotizmning mohiyati shundan iboratki, davlat boshida turgan hukmdor cheksiz hokimiyatga ega edi. Despotizmlarning barqarorligi podshohning ilohiyligiga ishonishga asoslangan edi. Despot o'z hokimiyatini keng ma'muriy-byurokratik tizim orqali amalga oshirdi.
Ijtimoiy qarama-qarshiliklar tufayli zaiflashgan Akkad davlati miloddan avvalgi 2200-yillarda qulab tushdi. Gutianlarning tashqi dushmani zarbalari ostida. Gutiylarning hukmronligi qisqa muddatli edi. Miloddan avvalgi 2112 yilda ularni almashtirish uchun. hokimiyat Ur shahrining Mesopotamiya ustidan, uning III sulolasi, eng ko'zga ko'ringan vakili Shulgi edi. Yangi davlat “Sumer va Akkad podsholigi” deb ataldi. Urning III sulolasi tashqi dushmanlar, birinchi navbatda, amoriy semitlar zarbalari ostida qoldi. Vaziyatdan foydalangan elam qabilalari sharqdan bostirib kirishdi. Miloddan avvalgi 2003 yilda Ur shahri vayron bo'ldi.
Mesopotamiyada Bobil shahri taraqqiy etib, asta-sekin hukmronlikka erishdi. Birinchi davr - Qadimgi Bobillik Ur III sulolasi hukmronligi tugaganidan to miloddan avvalgi 1595 yilgacha bo'lgan vaqtni, kassitlar Bobilni bosib olgan vaqtni o'z ichiga oladi. Ikkinchi davr, Oʻrta Bobil (Kassitlar) 400 yildan ortiq vaqt davomida kassitlar hukmronligini (miloddan avvalgi 1595-1158) egalladi. Uchinchi yangi Bobil davri Bobilni forslar tomonidan bosib olinishi bilan yakunlangan xaldeylar sulolasi hukmronligi bilan bog'liq (miloddan avvalgi 626-538).
Miloddan avvalgi 1792 yilda Bobilning oltinchi shohi Xammurapi boʻlib, u miloddan avvalgi 1750 yilgacha hukmronlik qilgan. Xammurapi siyosati Bobilni deyarli butun Mesopotamiyani bo'ysundirgan ulkan davlatning poytaxtiga aylantirishga yordam berdi. Bobilning davlat hokimiyati qadimgi Sharq despotizmining klassik namunalaridan biri edi. Mamlakat boshqaruvi qat’iy markazlashgan edi. Xammurapi davrida dehqonchilik, chorvachilik, shuningdek, hunarmandchilik va savdo rivojlangan. Tamkarlar olib borgan tashqi savdo alohida ahamiyatga ega edi.
Bobil aholisi ikki toifaga bo'lingan edi. Erkin odamlar turli qonuniy huquqlarga ega boʻlgan ikki toifaga boʻlingan: toʻla huquqli erkin fuqarolar avilum va huquqiy va siyosiy huquqlari cheklangan mushkenum shaxslar, ular jamiyatga aʼzo boʻlmagan, koʻchmas mulkka ega boʻlmagan va qirollik yerlarida mehnat qilish uchun foydalanilgan. Qadimgi Bobil jamiyatidagi Vardumning haqiqiy qullari chet el qullari edi.
Hammurapi sivilizatsiya tarixida birinchi qonunchilik tizimini yaratdi. Hammurapi qonunlari birinchi, eng batafsil qonun kodekslaridan biridir. Hammurapi kodeksiga 282 ta qonun moddasi kiritilgan. Jazolashda qonun tallionga hukm qilishning asosiy printsipiga rioya qilishni talab qildi, ya'ni. tenglik uchun teng mukofot.
Miloddan avvalgi 538 yilda Forslar shohi Kir Bobilni qudratli Fors davlatiga qo'shib oldi va u o'z mustaqilligini abadiy yo'qotdi.
Demak, miloddan avvalgi IV ming yillikning oxirida Shumerda bo'lgan. Insoniyat ibtidoiy davrlardan paydo bo'lib, sivilizatsiya davriga qadam qo'ydi. Sivilizatsiyaga o'tish yangi o'ziga xos dunyoqarashni shakllantirdi. Mesopotamiya xalqi o'limdan qo'rqib, erdagi mavjudligining to'liqligi uchun kurashdi. Shumerlarning, so'ngra akkad semitlarining dunyoqarashida qishloq xo'jaligi uchun ahamiyati ayniqsa katta bo'lgan tabiat kuchlarini - osmon, yer va suvni ilohiylashtirish muhim rol o'ynadi. III Ur sulolasi davrida diniy e'tiqodlarning yagona tizimi shakllangan. Anu osmonda, Enlil yerda, Enki ummonlarda hukmronlik qildi. Marduk oliy xudo va koinotning yaratuvchisi hisoblangan. Har bir shahar va aholi punkti o'z homiysi xudosini hurmat qilgan.
Mesopotamiya tsivilizatsiyasi o'qitishning birinchi tajribasini berdi o'qimishli odamlar. Trening turli maqsadlarda matnlarni nusxalashga asoslangan edi. Katta ibodatxonalarda, hukmdorlar saroylarida, maktablarda, shuningdek, xususiy shaxslarda loy kitoblarning butun to'plamlari, o'ziga xos kutubxonalar yaratilgan. Bunda shumer maktabi - ulamolar va o'lchagichlarni tayyorlaydigan eduba muhim rol o'ynadi.
Jahon adabiyoti xazinasiga “Ertaklar va Gilgamish”, “Azob chekayotgan solih odam” she’ri, qadimgi shumerlarning afsonalari va boshqa ko‘plab asarlar kiradi.
Mesopotamiya me'morchiligi asl ma'bad zigguratlarini yaratdi, ularning xotiralari Injil afsonalarida saqlanib qolgan. Mesopotamiya aholisi har bir shahar-davlat uchun o'ziga xos farqlarga ega bo'lgan oy taqvimi bo'yicha yashagan. Bobilning yuksalishidan keyin butun mamlakat Nippur shahri taqvimiga o'tdi.
Qadimgi ilmiy tafakkurning asoslari Mesopotamiyada ham yaratilgan. Fan rivojining manbai qirollik va ibodatxona xonadonlarining iqtisodiy amaliyoti edi. Mesopotamiya sivilizatsiyasining tibbiyot sohasidagi muhim yutuqlari. Mesopotamiya tabobatining ramzi bo‘lgan tayoqchaga o‘ralgan ilon (xudo Ningishzida) bizning davrimizda tibbiyot timsoli sifatida saqlanib qolgan.
Mesopotamiya tsivilizatsiyasining bevosita vorislari yo'q edi, garchi dunyoning ko'plab tsivilizatsiyalari uning yutuqlari va ilm-fanidan foydalangan.
Mesopotamiya hududida birinchi aholi punktlari paleolit ​​davrida mavjud bo'lgan. Neolit ​​davrida, miloddan avvalgi 7-6 ming yilliklarda daryo vodiylari dastlab Shimoliy, keyin esa miloddan avvalgi 5-ming yillikda joylashgan. va janubiy Mesopotamiya. Aholining etnik tarkibi noma'lum. Miloddan avvalgi IV ming yillikning boshlarida. janubda shumerlar paydo bo'lib, ular asta-sekin Dajla va Furotning yaqinlashishigacha bo'lgan hududlarni egallab olganlar.
Miloddan avvalgi IV-III ming yilliklar boshlarida. birinchi shahar-davlatlar paydo bo'ladi - Ur, Lagash, Uruk, Larsa, Nippur va boshqalar. Ular Shumerda ustun mavqega ega bo'lish uchun o'zaro kurashadilar, ammo ularning hech bir hukmdori mamlakatni birlashtira olmadi.
Miloddan avvalgi III ming yillikning boshidan. Mesopotamiya shimolida semit qabilalari yashagan (ularning tili akkad deb ataladi). Miloddan avvalgi III ming yillikda. ular asta-sekin janubga ko'chib, butun Mesopotamiyani egallab oldilar. Taxminan 2334 yilda Mesopotamiyadagi eng qadimgi semit shahri Akkad qiroli Qadimgi Sargonga aylandi (akkad tilida - Shurruken, bu "haqiqiy podshoh" degan ma'noni anglatadi). Afsonaga ko'ra, u asliyatdan bo'lmagan va o'zi haqida shunday degan: "Onam kambag'al edi, men otamni tanimasdim ... Onam homilador bo'lib, yashirincha tug'di, meni qamish savatga solib qo'ydi va ruxsat berdi. Men daryoga tushaman." Uning va uning vorislari davrida Akkad hokimiyati Mesopotamiyaning ko'p qismini qamrab oladi. Shumerlar semitlar bilan birlashdilar, bu mintaqaning butun keyingi madaniyatiga katta ta'sir ko'rsatdi. Ammo turli shahar-davlatlar o'rtasida hokimiyat uchun kurash davom etdi.
Miloddan avvalgi III ming yillikning oxirida. ko'chmanchilarning mamlakatga kirib borishi boshlandi - G'arbiy Semit qabilalari (amoritlar) va boshqa bir qator xalqlar. 19-asr atrofida amoritlar Miloddan avvalgi. ularning bir nechta davlatlarini yaratdilar, ulardan eng mashhuri - poytaxti Bobilda bo'lib, Mesopotamiya tarixida katta rol o'ynagan. Bobil davlatining (Qadimgi Bobil) gullagan davri qirol Hammurapi (miloddan avvalgi 1792-1750) faoliyati bilan bog'liq. XVI asrda. Miloddan avvalgi. Bobilni Xetlar, keyin esa Kassitlar egallab olishdi, ularning mamlakat ustidan hokimiyati deyarli to'rt asr davom etdi.
Miloddan avvalgi III ming yillikning boshidan. Mesopotamiya shimolida Ashur shahri bo'lgan, shundan keyin butun mamlakat Ossuriya deb atala boshlagan. Miloddan avvalgi II ming yillik oxiri - I ming yillik boshlarida. Ossuriya asta-sekin Yaqin Sharqdagi eng yirik va eng qudratli davlatga aylanib bormoqda.
IX asrdan boshlab. Miloddan avvalgi. xaldeiylar Bobil hayotida muhim rol o'ynay boshladilar. 7-asrda Miloddan avvalgi. o'z ittifoqchilari (xususan, Midiya) bilan birgalikda Ossuriyani mag'lub etishga muvaffaq bo'lgan Bobilning (Yangi Bobil) yangi yuksalishi bor. Midiyaliklar Ossuriyaning tub hududining katta qismini egallab olib, u yerda oʻz davlatini (Midiya) tuzdilar.
Miloddan avvalgi 539 yilda ilgari midiyalarni mag'lub etgan forslar Bobilni egallab olishdi va u o'z mustaqilligini abadiy yo'qotdi.