Mavzu: ifloslangan suv havzalarining biologic o’z-o’zini tozalash jarayoni
Reja:
1.Ifloslangan suv havzalari haqida
Ifloslangan suv havzalarini biologic tozalash
Suvning ifloslanishi va uni ifloslovchi manbalar Chuchuk suv tanqisligining asosiy sababi qishloq xo`jaligida, sanoat va turmushda suv sarfining o`sib
borayotganligidagina emas, balkim shu bilan bir vaqtda ochiq suv havzalariga tashlanayotgan sanoat va turmush
oqava suvlari miqdorining tobora ko`payib borayotganligidadir, ya'ni suvlarning tobora ko`p
ifloslanayotganligidadir.
Suvning ifloslanish darajasi ayniqsa rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda yuqori bo`lib, ba'zi joylarda suvlarni
tozalash masalasi chinakam «milliy masala»ga aylanib bormoqda. Germaniyada oqava suvlarning yarmidan ko`pi,
AQSH da esa uchdan bir qismi to`liq tozalanmay daryo va ko`llarga quyiladi. Yaponiya, Angliya, Gollandiya,
Belgiya va Frantsiyaning ko`pgina rayonlarida, shuningdek Skandinaviya mamlakatlarida ham daryo va ko`llar suvi
yuqori darajada ifloslangan.
Eng iflos daryolardan biri Yevropaning yirik suv arteriyasi hisoblangan Reyn
daryosidir. Bu daryo bo`yida joylashgan sanoat korxonalarining oqava suvlari to`g`ridan-to`g`ri daryoga tushadi. Bu
suvlar miqdori yiliga taxminan 60 mln. m. kubni tashkil qiladi. Shuning uchun bu daryoda baliq ham
yashayolmaydi, cho`milish esa qat'iyan taqiqlab qo`yilgan. Shunday fikrni Missisipi daryosi haqida ham aytish
mumkin. Bir paytlar zilol suv oqqan bu daryo hozirgi vaqtda «Amerikaning oqava suvlari zovuri»ga aylanib qolgan.
Suvi o`ta ifloslangan daryolarning umumiy uzunligi Angliyada 1,5 ming km, AQSH hududida esa 2 ming km.dan
ziyod. Vashington yaqinidan oqib o`tadigan Potomak daryosi tubida yotgan iflos cho`kindilar qatlamining qalinligi 3
metrdan ortiq.
Hozirgi kunda okean va dengizlar suvining ifloslanishi ham oshib bormoqda. Chunki ularga daryo suvi bilan oqib
kelib tushayotgan turli xildagi tuzlar, og`ir metallar va radioktiv moddalar mikdori ko`payib bormoqda. Bundan
tashqari okean va dengizlarning bag`rida zaharli moddalarning ko`mib tashlanishi, suv tagida yadro
qurollarining
portlatilishi
, suvga neft va neft mahsulotlari to`kilishi ham gidrosferani jiddiy ifloslamoqda. Masalan, bundan 60 yil
ilgari Boltiq dengizi ostiga 7 ming tonna mishyak mustahkam konteynerlarga solinib ko`mib tashlangan edi. Holbuki
miqdori uncha ko`p bo`lmagan bu mishyak butun dunyo aholisini zaharlashga yetadi. Hozirgi kunda konteynerlar
devori zaiflashib, ichidagi zaharli moddaning suvga chiqish xavfi bor.
Okean va dengiz suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanish ko`lami ham katta. Hisoblarga ko`ra 1 l. benzin 100
litr suvni, 2 litr neft 200 ming litr suvni ifloslaydi. Suvga to`kilgan 1 tonna neft 12 kmG`kv maydon suvining ustida
plyonka hosil qiladi.
Holbuki okeanlar suviga har yili o`rtacha 10 mln. tonna neft va neft mahsulotlari to`kiladi.
Buning ko`p qismi turli sabablarga ko`ra halokatga uchragan tankerlarga to`g`ri keladi. 1968 yilda Angliya va
Frantsiya oralig`ida halokatga uchragan birgina «Torri-kanon» tankeridan okean suviga 119 ming tonna neft quyildi.
Buning oqibatida 500 kmG`kv maydon suvining usti 20 mm qalinlikdagi plyonka bilan qoplandi.
1969 yilda Kaliforniyaning Santa-Barbara shahri yaqinida dengiz tubida qazilayotgan skvajina avariyaga uchragan
va undan ikki hafta davomida sutkasiga 100 ming litr neft otilib chiqib dengiz suviga qo`shilgan. Bu va bunga
o`xshash holatlar dengiz va okeanlarda ba'zan sodir bo`lib turadi. Bu esa ularda yashovchi ko`pgina hayvonlarning
yoppasiga zaharlanishiga va kirilib ketishga olib keladi. Ma'lumotlarga qaraganda dengiz va okeanlarning Angliyaga
tutash qirg`oqlarida yilida 250 ming atrofida suv qushlari nobud bo`ladi, okean suvlarining ifloslanishi oqibatida xar
yili Antarktida suvlarida minglab pingvinlar va tyulenlar halok bo`ladi.
Okeanlar suvining ayniqsa radioaktiv moddalar bilan ifloslanish yomon oqibatlarga olib keladi. 1954 yilda AQSH
tomonidan Tinch okeanida sinab ko`rilgan vodorod bombasining portlatilishi 25,6 ming kmG`kv maydondagi suvni
va undagi barcha tirik organizmlarni nurlantirdi. Eng yomoni nurlangan baliqlarning uzoq rayonlarga suzib ketishi
va ovqatlanish zanjiri orqali bu kasallikning boshqa hayvonlar va inson organizmiga o`tishidir.
Ichki suv havzalarining ifloslanishiga, asosan, sanoatdan va aholining maishiy turmushidan chiqayotgan oqava
suvlarning yetarlicha tozalanmasdan daryo va ko`llarga tashlanishi sabab bo`lmoqda. Keyingi 30 yil mobaynida
kishilar tabiatdan insoniyat tarixi davomida olganidan ko`ra uch baravar ko`p boyliklarni olib o`zlashtirdi va shunga
muvofiq chiqindilar miqdori ham keskin ko`payib ketdi. Dunyo miqyosida yiliga aholi jon boshiga 1 tonnadan
ko`proq chiqindi to`g`ri keladi va bu chiqindining bir qismi suvga tushadi.
Dunyo aholisining uchdan ikki qismi
daryo va ko`llar yaqinida, qolgani esa dengizlar yaqinida yashamoqda. Tabiiy-ki, ular o`z turmushidan chiqqan
oqava suvlarni qisman tozalab, yaqin masofadagi tabiiy suvlarga tashlaydilar.
Hozirgi kunda kishilar 8-9 mln. turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni o`zlashtirganlar. Bular orasida tabiatda uzoq
vaqt parchalanmaydigan kimyoviy zaharlar, radioaktiv moddalar va plastmassa mahsulotlari bor-ki, ular butun biosferani va shu jumladan gidrosferani ifloslovchi jiddiy manbalardan bo`lib qolmoqdalar.
Kundalik turmushdan
chiqadigan oqava suvlardagi chiqindilar tarkibi bir-biriga o`xshash bo`ladi va ularni tozalash birmuncha oson. Lekin
sanoat oqavalarining chiqindilar tarkibi juda xilma-xil bo`lib, ularni tozalash ancha qimmatga tushadigan murakkab
jarayondir. Sanoatdan chiqadigan oqava suvlar miqdori ayniqsa rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda ko`p. AQSH
sanoati 50 km.kub, Germaniya sanoati esa 10 km.kub oqava suv chiqaradi. Bu miqdordagi oqavani tozalab ulgurish
mushkul ish, shuning uchun ham, aytib o`tilganidek, AQShda jami oqava suvlarning uchdan bir qismi, Germaniyada
esa yarmidan ko`pi ifloslangan holicha suv havzasiga tashlanadi.
Keyingi yillarda ko`llar suvida antropogen evtrofikatsiyasi hodisasi keng tarqalmoqda. Bu hodisaning mohiyati
shundaki, bunda kundalik turmushdan chiqqan oqava suvlardagi biogen moddalar, ayniqsa azot va fosfor birikmalari
kam harakat ko`l suvlariga tushib to`planadi va undagi gidrokimyoviy hamda gidrobiologik rejimni buzadi. Oqibatda
suv tarkibida ko`k-yashil suv o`tlari ko`payib, kislorod kamayaboradi. Chunki kislorodning ko`p qismi bakteriyalar
tomonidan organik qoldiqlarni parchalashga, ya'ni suv o`tlarining chirishiga sarflanadi
Suvda chirindining miqdori
ko`payib, oksidlanish-tiklanish jarayoni buziladi va anaerob holat vujudga keladi. Bunda suvning rangi buzilib
ko`karadi va ho`llansa hidga ega bo`ladi, chunki unda oltingugurt, ammiak, fenol, indol, skotol kabi zaharli
moddalar to`planadi. Bunday suvlar foydalanishga yaroqsiz bo`lib, ularda hatto baliq ham yashayolmaydi.
Suvlarning termal ifloslanishi ham uni yaroqsiz holga keltiradi. Termal ifloslanishni elektr stantsiyalarida
agregatlarni sovutishga ishlatilgan suvlar keltirib chiqaradi. Bunday suvlarda harorat sovutish uchun olingan
suvnikidan 8-120 yuqori bo`ladi. Iliq suvlarining oqmas havzaga tashlanishi evtrofikatsiya jarayonini odatdagidan
ko`ra tezlashtiradi. Shunga ko`ra suvlarning termal ifloslanishi ayniqsa energetika sohasi rivojlangan mamlakatlarda
ko`proq uchraydi.
Kuzatuv natijalariga ko`ra suvlarning ifloslanishi oqibatida aholi o`rtasida kelib chiqayotgan yuqumli kasalliklar
miqdor va sifat jihatidan tobora ko`payib bormoqda. Tibbiy statistika tasdiqlashicha odamlarda sodir bo`layotgan
jami kasalliklarning 30% ichimlik suvining sifati yomonligidan kelib chikmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bu
ko`rsatkich 80% gachani tashkil qiladi. BMT va Jahon banki bergan ma'lumotlarga ko`ra sifatsiz suvni iste'mol
qilish oqibatida Sayyoramizda yilida 50 mln. kishi suv iflosligidan kasallanadi va uning beshdan bir qismi hayotdan
ko`z yumadi. Bunday noxush jarayonning oldini olish, uning rivojlanishga yo`l bermaslik maqsadida Birlashgan
Millatlar Tashkiloti 2003 yilni jahonda «Chuchuk suv yili» deb e'lon qildi.
