Mavzu: Huquqiy ong Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

3. Huquqiy ong - huquqni takomillashtirish va rivojlantirish omili
Xukuqiy ong - jamiyat onganing tarkibiy kdsmi sifatida ijtimoiy hayot rivojida katta ahamiyatga egadir. Huquqiy tizimda biron-bir soha topilmaydiki, unga huquqiy ong o`zining tartibga solish ta`siri bilan kirib borgan bo`lmasa. U huquqiy tizimning me`yoriy asosidan boshlab, huquqiy tashkilotlar faoliyatida huquqni takomillashtirish va rivojlantirish jarayoniga qo`shilib, bu bilan ja-miyatda qonunchilikni va huquqiy tartibni mustahkamlay-di. Huquqiy ongaing bu qadar ko`p qirraliligi va ko`p qamrovliligi uning ijtimoiy tabiatining qonuniy ko`rinishidir. Axir, ijtimoiy tizimning tarkibiy qismi sifatidagi huquqiy tizimning mavjudligani huquqiy ongdan tashqarida tasavvur etib bo`lmaydi. U huquqiy tizimning tarkibiy qismlarini bevosita yaratadi, takomillashtiradi, bunyodga keltiradi, mustahkamlaydi va uning xilma-xil qismlarini rivojlantiradi, odamlar munosabatini tartibga solishga xizmat qiladi. Huquqiy tizimning asosi huquqiy me`yoriy hujjatlar (qonunlar, qonun asosidagi hujjatlar) hisoblanadi. Bu hujjatlarni yaratish, normalarni ijod qilish faoliyatini amalga oshiruvchi alohida organlarga tegishlidir.
Umummajburiy huquqiy normalar yaratish jarayonining o`zi oson emas. U huquqiy me`yorni yaratishda ijtimoiy ta-lab va manfaatyi anglab yetish va o`rganish, qonun loyihalarini ishlab chiqish, ularni muhokama qilish, qabul qilish va qabul qilingan hujjatlarni fuqarolarga yetkazish bilan bog`likdir. Bu murakkab, norma ijod qilish jarayonining har bir bosqichi, sohasida har bir qabul qilingan hujjatni anglab yetish huquqiy ongaing bevosida ishtirokida kechadi. Yaratilayotgan me`yoriy-huquqiy hujjatlar ijodkorlarining umumiy, huquqiy va kasbiy madaniyati darajasi qancha yuqori bo`lsa, ular yaratgan hujjat ham shuncha mukammal bo`ladi. Shuning uchun huquqni ijod qilish jarayoni qatnashchilariga, huquqiy ongai takomillashtirish uchun, shu sohaning yuqori darajali mutaxassisi bo`lishdek yuqori talab qo`yiladi.
Ammo, huquq ijod qilish jarayonida faqat shu kasb bo`yicha tayyorlangan odamlargana qatnashmaydilar. Demokratik davlatlarda qonun loyihalari jamiyatning o`zi tomonidan muhokama qilinadi. Masalan, hozir amaldagi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi yoki 1996 yilda Oliy Majlis qabul qilgan Mehnat kodeksi loyihasining qator muhokamalari ko`pchilikning qiziqishi va xohishini hisobga olib qolmasdan, ularning huquqiy ong darajasini ham aniqladi.
Bundan tashqari, umumiy muhokama jarayonida aholining jalb qilinishi fuqarolarning huquqiy ongini ko`tarish, uning huquq ijodkorlik faoliyatidagi salmogani oshirishda ham foydalidir.

Huquqiy ong huquqni nafaqat yaratadi va takomillashtiradi, balki rivojlantiradi ham. Uni hayotga tatbiq etishda muhim vosita bo`lib xizmat qiladi. Biroq, uning chegarasida bo`lib o`tadigan huquqiy talablarni anglab olish jarayoni unchalik oddiy bo`lmay, ancha murakkabdir. Huquqiy talablarga ong munosabatining bir xil bo`lmasligi shaxsning nafaqat real hayotida, balki ziddiyatli fe`l-atvorida o`zgaradi.

Har bir davlatga uyushgan jamiyatdagi qonunbuzarlik shundan dalolat beradi. Huquqiy ong darajasida shaxsning o`zining huquqiy bilimlari ko`lami ham, xukuqni qabul qilish holati ham, ma`naviy o`sganligi ham shaksiz ko`zga tashlana-di. Huquqiy ongta faqatgina yuqorida sanab o`tganlarimiz ta`sir etib qolmay, yana boshqa ko`p omillar ham (jumladan, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, maishiy) o`z ta`sirini o`tkazadi. Odamlarning bir-birlari bilan o`zaro ta`siri va munosabati, muhiti, tarbiyasi, axloqiy darajasi ham kam ta`sir qilmaydi. Ijtimoiy-huquqiy yo`l-yo`riq huquqni baholash, uning talablariga munosabat, o`ta xilma-xil omillar majmuining ta`siriga bog`liq holda ongda shakllanadi. Shuning uchun, huquqiy talablarga bo`lgan, salbiy yoki ijodiy holatning o`zi ham har xilligi bilan farq qiladi. Masalan, bir odamning qonuniy fe`l-atvori uning axloqiy ongi bilan ta`riflansa, boshqasi faqat yuridik javobgarlik oldidagi qo`rquv tufayli o`zini to`g`ri tutadi. Shaxsning fe`l-atvorida qayd qilingan nozik farklar, huquqiy ong tabiatining o`zi naqadar murakkabligini yaqqol ko`rsatadi. Shuning uchun, shaxsning huquqiy bilimini kengaytirib va teranlashtirib qolmasdan, balki unda huquqning haq talablari izidan borishini anglab yetishida va unda ichki ishonch shakllanishiga yordam beradigan, huquqiy tarbiya bo`yicha to`g`ri yo`lga qo`yilgan faoliyat zarurdir. Huquqni amalga kiritishga, demak jamiyatda huquqiy tartib o`rnatishga yordam beruvchi, o`z-o`zini nazorat qilish, o`z-o`zini tartibga chaqirish kabi tuyg`ular faqat shunday sharoitdagana rivojlanadi. Huquqiy talablarga rioya qilmaslik, albatta huquqiy tartibning buzilishiga olib keladi. Xuddi shuning uchun, huquqiy ongaing yuqori darajada rivojlangan bo`lishi, xuquqiy tarbiyaning muhim masalasiga aylanadi. Bu, demak, fuqarolarning huquqiy bilimlarini maqsadli rivojlantirish, huquqka zo`r e`tibor bilan qarash, uning ijtimoiy qimmatini tushunish demakdir. Shaxsning huquqiy bilimlari ko`lami, nafaqat uning huquqsan xabardorligi, bilish darajasiga bog`liq, balki huquqiy talablarga munosabatiga ham bog`liqdir. Chunki, ongda axborotlarning ijobiy yoki salbiy qabul qilinishiga qarab, muttasil anglab yetish jarayoni kechib turadi.
Huquqka hurmatsizlik bilan salbiy (nigilistik) munosabatda bo`lish, axlokqa qarshi fe`l-atvor bilan bog`likdir.

Huquqiy tarbiyaning vazifasi, odamlarning ongida huquqning ahamiyatini, maqsadini to`g`ri tushunishni, uning talablarining haqiqatligini, ularga ongli ravishda rioya qilish zarurligani shakllantirishdan iborat.

Roman –olmon huquqiy oilasiga Rim, kanonik va mahakkiy huquqiy an’analar asosida Yevropa qit’asida shakllangan huquqiy tizimlarga tegishlidir.

Roman –olmon huquqiy oilasi bu Rim huquqiy merosidan foydalangan holda tashkil etilgan va tizilmaning umumiyligi, huquq manbalari hamda yuridik tushunchalarning o’xshashligi bilan birlashgan huquqiy tizimlar majmuidir.

Roman –olmon huquqiy oilasi boy va sermazmun yuridik tarixga egadir. U XII-XVI asrlar Yustinianning Kodeksi negizida ko’pchilik Yevropa mamlakatlari uchun umumiy bo’lgan huquqshunoslik fanini yaratgan Italiya, Fransiya va Olmoniya Universitetlarida Rim huquqini organish asosida shakllangan.

Rene David (fransuz) Roman –olmon huquqiy oilasi o’zining tarixiy rivojlanishida davlat xokimiyati faoliyatining mahsuli bo’lmasdan (uning Buyuk Britaniya umumiy huquqi shakllanishidan farqi shunda), balki siyosatdan mustaqil bo’lgan madaniyat mahsuli bo’lganligini ta’kidlaydi.

Natural xo’jalik hukmronlik qilgan, bozor uchun ishlab chiqarish va savdo-sodiq keng yoyilmagan o’rta asrlar Yevropada Rim huquqiga ehtiyoj bol’lmagan. Biroq, dastlab Italiyada, keyinroq esa boshqa mamlakatlarda savdo va sanoat xususiy mulkini rivojlantirgandan keyin , puxta ishlab chiqilgan Rim xususiy huquqi o’sha zahoti tiklangan va obro’-e’tibor qozongan.

Rim xususiy mulk hukmronlik qiladigan jamiyatning hayotiy sharoitlari va mojoralarining klassik ifodalanishidir. Ushbu holat Rim huquqining o’rta asrlar Yevropasida rivojlanayotgan tovar-pul munosabatlariga asoslanish imkoniyatini bergan Rim huquqi oddiy Tovar ishlab chiqarishning tugallangan huquqidir, binobarin kopitalizmga bo’lgan huquqdir; ushbu huquq , biroq yangi zamonida shaxarliklar mahalliy odat huquqidan tashkil topmagan ular uchun ayni zarur bo’lgan huquqdir.

Rim huquqining resepsiyasi o’rta srlardayoq Yevropa mamlakatlari huquqqiy tizimlarining huquqiy doktrinasi va yuridik texnikasini muayyan o’xshashlik kasb etishga olib kelgan. Katolik dinning huquqi Kannonik huquqining ta’siri mana shu tarzda nomoyon bo’lgan.

Burjia inqiloblari huquqning ijtimoiy tabiatini o’zgartirgan o’rta asrlar huquqiy institutlarni bekor qilgan, qonunni roman-olmon huquqining asosiy manbaiga aylantirgan. Qonun yagona milliy huquq tizimini yaratish, feodal o’zboshimchalikka qarshi qonuniylikka ta’minlash uchun eng maqbul vosita sifatida qabul qilingan. Huquq –qo’pol kuchning muqobili, huquqning qo’llanishi esa barchaning barchaga qarshi urushidir.

Huquqiy madaniyat tarixning hamma davralarida paydo bo’ladigan nizolaini tinch yo’l bilan yordam berib kelgan.

Roman-olmon huquqining asosiy manbai sifatida qonunning muhim ahamiyatini belgilab bergan holat huquqni kodekslashtirish imkoniyatini va zarurligini keltirib chiqargan. Huquq kodeks tuzish yo’li bilan aylantiriladi, unga bamisoli muayyan prinsiplar sindirilganidek taassurot qoldiradi.

Kodeks tuzish huquqqa aniqlik baxsh etgan, uning amalda qo’llanishini ancha yengillashtirgan, Yevropa shakllangan huquqiy norma va umuman huquqni tushinishning mantiqiy tugallanishi bo’lgan . Kodeks tuzish yaxlit hodisa sifatida roman-huquqiy oilasi shakllanishini yakunlagan

1804 yilgi Napalion kodeksining nomi bilan mashhur bo’lgan fuqorolik kodeksi (Code Civil) Yevropa qit’asining ko’pchilik davlatlarida va undan tashqari roman-olmon huquqi qaror topishiga katta ta’sir ko’rsatgan.

Rim huquqini Olmoniya reseopsiyasi qilinishi 1990 yilgi Olmomniya fuqorolik majmui (Burgerliches Gesetzbuch) dek yirik qonunchilik yodgorligiga o’z aksini topgan . Uning asosida Rim huquqlarini o’zlashtirib olgan nemis huquqi tashkil topgan.

Keyinchalik Yevropa davlatlari o’z huquqiy tizimlarini Amerika, Osiyo va Afrikadagi mustaqilliklariga olib o’tishgan. Ayrim davlatlar roman-olmon huquqidan tushunchalar ixtiyoriy qabul qilishgan.

Hozirga vaqtda roman-olmon huquqiy oilasi G’arbiy Yevropa qit’asi mamlakatlarining, Markaziy va Janubiy Afrikadagi ko’pchilik davlatlarning (Ispaniya, Portugaliya va Fransiyaning mustamlakalari) huquqini qamrab oladi.

Roman-olmon huquqiy oilasining barcha mamlakatlarida huquqni ommaviy va xususiy huquqqa bo’lish odat bo’lgan .

Ommaviy huquqqa davlat organlari maqomini va faoliyati tartibini hamda shaxsning davlat bilan munosabatlarini belgilab beruvchi sohalar va insititutlarni kiritish mumkin.

Xususiy huquqqa esa-xususiy shaxslarning o’zaro munosabatlarni kiritish mumkin.

Roman-olmon huquqiy oilasi amal qiladigan mamlakatlarda xususiy (fuqorolik) huquq asosiy huquq tizimi hisoblanadi.

Xususiy huquqning katta qismi kodekslashtirilgan.

Ommaviy huquq esa asosan kodekslashtirilmagan konsititutsiyaviy va boshqa qonunlardan iborat.

Roman-olmon huquqiy oilasining barcha mamlakatlarda mavjud qonun normalarga oily yuridik kuchga ega deb tan olindi. Ularning nufuzi ko’pchilik davlatlar tomonidan odatdagi qonunlarning konsititutsiyaviyligi ustidan sud nazorati o’rnatilganligida namoyon bo’ladi. Konsititutsiyalar turli davlat ordganlarining hjuquq ijodkorligi vakolatlarni chorlaydi va ushbu vakolatlarga muvofiq huquqning turli manbalarini tabaqalashtiradi.