Mavzu: Hujjatlar manba sifatida. Reja: Kirish. I. Asosiy qism

Unda dars quyidagi tartibda tuzilgan:
1. Mavzu nomi.
2. Adabiyotlar.
3. Dars mazmunining qisqa izoshi. Singra dars mazmuni bayoni, aloshida atamalar va oxirida savollar berilgan.
A.A.Madraimov tuzgan ma’ruzalar matnida dars jarayonining tartibi quyidagichadir.
1. Mavzu nomi.
2. Dars rejasi.
3. Asosiy tushunchalar.
4. Darsning mufassal mazmuni.
5. Materialni mustashkamlash uchun savollar va oxirida adabiyotlar riyxati keltirilgan.
Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tashqari qilyozma kitob ti\risida va sharq manbashunosligiga oid tiplam va kitoblar sham mavjud bilib, ulardagi mushim yozma manbalarning shar biriga aloshida e’tibor berilmagan. Lekin ularda eng mushimlari ti\risida matn orasida ma’lumotlar keltiriladi shamda manbalarning umumiy xususiyatlari tadqiq etilgan. Zikr etilgan darslik va qillanma, maxsus adabiyotlarning barchasida iziga xos foydali ma’lumotlar mavjudligini tan olamiz. Lekin ularning birontasini ilmiy-metodik jishatdan talabalarga manbalar ti\risida dars berish uchun mukammal namuna deb olish mumkin emas.
Mavjud ilmiy adabiyotlaríèng òàshëèëè va kafedramizdagi tajribalarimiz asosida yozma manbalar ti\risidagi texnik ma’lumotlar va asar mazmuni talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab chiqishga sharakat qilindi.
Talabalarga manba ti\risida kompleks tarzda ma’lumot berish kerak. Bu esa yozma manbaning kodikologik ma’lumotlar, muallif va uning yashagan davri, asar tarkibi va mazmuni tashlili, uning tarixnavisligini tushuntirishdan iboratdir. Darsning iziga xos xususiyatlari sifatida uning rejasi, mavzuga oid asosiy tushunchalar va qishimcha kirgazmali qurollardan foydalanishni qayd etish mumkin.
Yozma manbalar ti\risidagi ma’lumotlarni quyidagi tartibda tushuntirishni eng ma’qul va samarali ilmiy metodologik uslub deb shisoblayman.


1.2. Kodikologik ma’lumotlar.
Kodikologik ma’lumot yoki tashlil deganda yozma manba, uning muallifining nomlari va noyob qilyozmalar ti\risidagi ma’lumotlarni bayon etish tushuniladi. Bunday ma’lumotlar 5 dan 9 gacha bilishi mumkin. (Bundan ortiqcha ma’lumot talabani e’tiborini susaytirishi mumkin). Bular kodikologik yoki qilyozma ti\risidagi ma’lumotlar shisoblanadi. Kodikologiya sizi lotincha ñodex-kodeksdan olinga bilib qilyozma kitobning iziga xos xususiyatlarini anglatadi.
Kodikologik ma’lumotlar asar nomidan tashqari
yana quyidagilardan iboratdir:

1. 
   Muallifning nomi (shayot yillari);
   
2. 
   Asarning yaratilgan vaqti;
   
3. 
   Qo’lyozmaning tartib raqami va saqlanayotgan joyi;
   
4. 
   Eng qadimgi qilyozmaning yaratilgan vaqti va joyi;
   
5. 
   Qo’lyozmaning varaqlar soni va ilchami.
   

Ularning ayrimlarini B.A.Ashmedov manbaning tashqi belgilari-qilyozma muqovasi, qo\ozi va xatidan tashqari asarning yozilgan vaqti, joyi, muallifi, yozilish sabablari, asar yozilgan vaqtdagi ijtimoiy-siyosiy mushit, deb tushuntiradi.
Bular qilyozma asar ti\risidagi eng ixcham kodikologik ma’lumot shisoblanadi.
Pedagog irganilayotgan manbaning ilmiy ashamiyatidan kelib chiqib, yana quydagi qishimcha ma’lumotlar bilan tildirish mumkin va ularni qilyozma asar ti\risidagi batafsil ma’lumotlar deb atashimiz mumkin.
Ular quyidagilardir:

1. 
   Shattotning nomi va xat turi;
   
2. 
   Qo’lyozmaning kichirilgan joyi;
   
3. 
   Paleografik xususiyatlari (siyoshi, qo\ozi va qilyozmaning iziga xos xususiyatlari);
   
4. 
   Qo’lyozma xotimasi-kalofon.
   

Pedagog-mutaxasis iz bilim saviyasiga kira va ixtiyori bilan bu ma’lumotlarning barchasini yoki ulardan ayrimlarini tanlab talabalarga tushuntirishi mumkin. Singgi tadqiqotlar shuni kirsatadiki, bir manba, qilyozma kitob, bitik ti\risida 60 dan ziyod texnik, kodikologik ma’lumot mavjud. Albatta bularning aksariyati faqat sof ilmiy akademik tadqiqotlarda istifoda etiladi.
Oliy ta’lim tizimining birinchi bosqichi uchun asar ti\risidagi 9 ta eslatilgan kodikologik ma’lumotlarni kifoya deb iylaymiz.
Manbashunoslik sohasidagi tadqiqot. Manbalarni aniqlash va uning ilmiy ahamiyati. Manbalarni mavzular tartibida saralash va uning asosiy shartlari. Manbalarni taxlil qilish uslublari. Manbalarni tashqi va ichki belgilariga qarab taxlil qilish. Manbalarni umumiy tavsiflash va alohida bir manbani tadqiq etish. Matnni aniqlash. Asl manba. Manba yozilgan davr va joy, unda tarixiylikning in’ikosi. Manbaning yaratilish tarixi shart-sharoit va undagi tarixiy haqqoniylik mezoni (hujjatlarda tarixiylik deyarli real aks etgan bo’ladi). Asl manbadan ko’chirilgan nusxalar. Nusxalarning asl manbaga yaqinligini aniqlash muammolari. Tarixiy manba haqida umumiy xulosalar chiqarish.