Mavzu: Hujayraning tiriklik belgilari. Jinsiy ko`payish haqida tushuncha

CHAQMOQ SAVOLLAR.
O’qituvchi varianti.
1.Biologiyaning o’simliklarni o’rganuvchi bo’lim Javob(botanika)
2.Tirik organizmlarning eng mayda tarkibiy qismi Javob(hujayra)
3.Kattalashtirib ko’rsatuvchi asboblar Javob(lupa,mikroskop)
4.Chigit tolasi hujayra o’lchami Javob(3-4sm)
5.Rangsiz plastidalar. Javob(leykoplastlar)
6.Yashil plastidalar. Javob(xloroplastlar)
7.Hujayradagi doimo harakatlanuvchi suyuqlik. Javob(sitoplazma)
8.Hujayrani kashf etgan olim. Javob(Robert BROUN)
9.Buyumlarni uch-besh marta kattalashtirib ko’rsatuvchi asbob.
Javob(qo’l lupasi)
II-Nazorat ishi.Test.
“Hujayralarning tiriklik belgilari” mavzusi bo’yicha oddiy testlar.
O’quvchi variant.
1.Hashoratlar bilan oziqlanadigan o’simlikni belgilang.
A)nilufar B)raffleziya C)suv qaroqchisi D)sallagul
2.Majnuntol o’simliklarning qanday hayotiy shakliga misol bo’ladi?
A)Daraxt B)Buta C)Yarim buta D)ko’p yillik o’t
3.Tirik organizmning eng kichik tarkibiy qismi nima?
A)bakteriya B)hujayra C)to’qima D)organ
4.Hujayraning qaysi qismi hujayra bo’linishida katta rol o’ynaydi?
A)sitoplazma B)plastid C)mag’iz D)vakuol
5.Tuzulishi o’xshash,bajaradigan vazifasi bir xil bo’lgan hujayralar to’plami nima deb ataladi?
A)to’qima B)organ C)organoid D)organizm.
JAVOBLAR KALITI
1 2 3 4 5
C A B C A

Hujayraning tiriklik belgilari mavzusi bo’yicha o’rtacha testlar.

1.Daraxtlarga misol keltiring.
A)jag’-jag’ B)karam C)qovoq D)shaftoli
2.’’Qizil kitob”ga kiritilgan o’simliklarni belgilang.
A)ajdar daraxti, kaktus
B)rafleziya,volfiya
C)sallagul,xolmon
D)yong’oq,bodom
3.Xloroplastlar o’simlikning qaysi qismlarida bo’ladi?
1.ildiz 2.poya 3.novda 4.meva 5.barg 6.gul 7.urug’
A)1,2,3 B)2,3,5 C)4,5,6 D)5,6,7
4.Quyidagi qaysi o’simliklar xalq tabobatida keng qo’llaniladi?
1.nilufar 2.sallagul 3.chakanda 4.zubturum 5.qizil lola 6.isiriq 7.palma 8.na’matak
A)1,2,4, B)3,5,8 C)3,6,8 D)4,5,7
5 . Chigit tuki hujayralarining uzunligi qanchaga teng?
A)3-4sm B)5-6sm C)6,5sm D)7-8sm.
Javoblar kaliti.
1. 2. 3. 4. 5.
D C B C A
“ Hujayraning tiriklik belgilari”mavzusi bo’yicha murakkab testlar.
1.Botanika so’zining ma’nosi nima?
A)inglizchadan “tabiatshunoslik”
B)lotinchadan “jonli tabiat”
C)yunonchadan “o’t,ko’kat”
D)grekchadan “o’simlikshunoslik”
2.Botanikaning qanday bo’limlarini bilasiz?
1.anatomiya 2.fiziologiya 3.arxeologiya 4.zoologiya 5.ekologiya 6.ixtiologiya
A)1,2,5 B)2,4,6 C)2,3,5 D)1,4,6
3.Gulli o’simliklarning organlarini ketma-ketlikda,to’g’ri yozing.
A)ildiz,novda,urug’,kurtak
B)ho’l meva,poya,urug’,novda,kurtak
C)gul,urug’kurtak,meva,novda,poya
D)ildiz,poya,novda,barg,gul,urug’,meva
4.Quyidagi o’simliklar orasidan butalarni aniqlang.
1.anor 2.o’rik 3.sho’ra 4.keyreuk 5.na’matak 6.sholg’om 7.yalpiz 8.zirk
A)1,5,8 B)C)2,6,7 C)3,4,6 D)1,3,7
5.Xromoplastlar o’simlikning qaysi organlarida bo’ladi?
1.ildiz 2.kurtak 3.poya 4.gul 5.urug’ 6.meva
A)1,2,3 B)4,5,6 C)1,3,5 D)2,4,
Javoblar kaliti.
1 2 3 4 5
C A D A B
III.”BIOLOGIK DIKTANT”.O`quvchi variant.
….o`simlikning eng mayda tarkibiy qismidir.Hujayra har xil shaklda bo`ladi.Masalan ,piyoz po`sti hujayralari ….shaklda bo`ladi.Hujayrani oddiy ko`z bilan ko`rib bo`lmaydi.Ularni kattalashtirib ko`rsatuvchi….bilan ko`rish mumkin.Bunday asboblarga….va….kiradi.Hujayra qobiq bilan o`ralgan bo`lib,uning ichida ….joylashgan.Sitoplazmaning markaziy qismida ….joylashgan bo`lib, u hujayra bo`linishida katta ahamiyatga ega….hujayra shirasi bilan to`lgan bo`lib, u mevalarning ta’mini belgilaydi.Plastidalar uch xil bo`ladi. ….,xromoplastlar,…..
III.Yangi mavzuning bayoni.
Tirik hujayralar ustidagi harakatni kuzatish hammani qiziqriradi.Bu harakatni akvariumda o`stirilg an elodiya suvo`tidan tayyorlangan preparatda ko`rish mumkin. Elodiyaning barglari bir qavat hujayralardan tuzilgan bo`ladi,uni mikroskopda butunligicna ko`rish mumkin.
Elodiya suvda o`sganligi uchun mikroskopdagi suv tomchisida tabiiy sharoitda o`sgandek tirik bo`ladi.Shuning uchun uning hujayralaridagi sitoplazmaning uzluksiz harakati aniq ko`rinadi.Sitoplazma bir yo`nalishda harakatlanadi,ya’ni hujayraning turli qismidagi oziq moddalar va kislorodning harakat yo`nalishi tomon siljiydi.Hujayralar qobig`ida teshikchalar bo`lib ,sitoplazmaning harakati davomida bir hujayradagi oziq moddalar va kislorod ikkinchi hujayradagi shu teshikchalar orqali o`tadi.Bu jarayonni kuzatish uchun hujayra qobig`I vazifasini o`taydigan mayda(ko`zga ko`rinmaydigan)teshikchali kichkina sellofan xaltachaga bug`doy unidan tayyorlangan ozgina xamir solib ,og`zi bog`lab qo`yiladi va stakandagi yodli suvga tushiriladi.Vaqt o`tishi bilan xamir ko`kish rangga kiradi.Bundan ko`rinib turubdiki,hujayralar qobig`I orqali ular ichig`a moddalar o`tgan.
O`simliklarning har bir tirik hujayrasi yashash uchun nafas oladi va oziqlanadi.Bu jarayon hujayralarda quyosh nuri ta’sirsda ,suv va unda erigan moddalar hamda kislorod bo`lgan holdagina amalga oshadi.
Tabiiyki,tashqi muhitdan hujayralar ichiga zarur moddalar qanday qilib kirishi mumkin,degan savol tug`iladi.Hujayralar qobig` va sitoplazma o`zi orqali hamma moddalarni ham o`tkazavermaydi.Masalan,tuproqdan hujayralar ichiga suv va unda erigan moddalar kiradi.
O`simliklar hujayrasi ichiga tashqaridan kirgan turli eritmalar qayta ishlanib,hayotiy zarur moddalarga aylanadi.
Shunday qilib,hujayralar ichiga tashqaridan turli moddalar kiradi.Buhujayralarning hayotiy xususiyatlaridan biridir.
HUJAYRALARNING O`SISHI VA BO`LINISHI.
Hujayralarga xos muhim biologic xususiyatlardan biri ularning o`sishi va bo`linishidir.Hujayralarning o`sishini mikrokopda kuzatish ancha murakkab bo`lsada,lekin kuzatish mumkin.
Tabiiyki yosh hujayralar ancha mayda bo`lib o`sgan sari yiriklasha boradi.Shuni aytish kerakki,har bir hujyra ma’lum o`lchamgachao`sadi.O`sish jarayonida o`simliklarning ayrim hujayralari shaklini o`zgartirmagani holda,ko`pchilik hujayralar shaklini ma’lum darajada o`zgartiradi.Hujayralarning qobigi yoshiga qarab qalinlashadi.Qari hujayralarda vakuol sitoplazmaga qaraganda ko`proq joy egallaydi.Bu belgi yosh va qari hujayralarni ajratish imkonini beradi.Vaqt o`tishi bilan qari hujayralarda sitoplazma va mag`iz butunlay yuqolib,ularning o`rnini suv yoki havo egallaydi,natijada ular nobud bo`ladi.
Siz endigina urug`dan unib chiqqan niholning vaqt o`tishi bilan o`sib kattalashib,turli o`lcham va shakldagi barg poya,kurtak,gul,mevahosil qilishini yaxshi bilasiz.Salobatli yong`oq ,terak va boshqa daraxtlarning barcha organlari nujayralarning bo linib ko`payishi hisobiga vujudga kelgan.
Hujayralar bo`linish yo`li bilan ko`payadi.Bo`linadigan hujayralarda dastlab mag`iz yiriklashadi,so`ng ikkiga ajraladi va ular maxsus parda bilan qoplanadi.Bu davrda sitoplazmada ham to`siq paydo bo`lib ,ona hujayrani teng ikkiga bo`lib,ikkita yosh hujayraga ajratadi.Hosil bo`lgan yosh hujayralar o`zidagi oziq moddalar hisobiga o`sishda davom etadi.Ular ona hujayra o`lchamiga yetgach ,yana yosh hujayralarga bo`linadi.
JINSIY KO`PAYISH HAQIDA TUSHUNCHA.
Jinsiy ko`payish biologik jihatdan katta ahamiyatga ega.Jinsiy ko`payishda ota va ona irsiy belgilarining birlashgani uchun ,paydo bo`lgan avlod ota-onaga nisbatdan yasnovchan, o`zgargan muhit sharoitiga moslanuvchan bo`ladi.