|
Kurash choralari: Urug‘lik chigitning va urug‘lik olishga mo‘ljallangan paxtaning namligini 11 % dan past holatda saqlash; urug‘lik chigitni o‘simlik qoldiqlaridan toza bo‘lgan paxtadan olish; urug‘lik chigit olishga mo‘ljallangan paxta haroratini muntazam ravishda nazorat qilish, harorati 48 0S dan oshgan to‘plarni darhol jinlash; urug‘lik chigitni sovuq havo bilan shamollatib turish, harorati oshgan chigitni urug‘lik uchun ishlatmaslik (moy olish va h.q uchun qo‘llash) lozim.
Urug‘lik sifatida iloji boricha kislota yordamida tuksizlantirilgan, solishtirma og‘irligi bo‘yicha kalibrlangan chigit ishlatish zarur; bunda vazni yengil, pishmagan, ya’ni mikroorganizmlarga chidamsiz chigit olib tashlanadi. Odatda solishtirma og‘irligi 1,0 dan baland (suvda cho‘kadigan) chigitning ichki qismlari yengil chigitga nisbatan juda kam zararlangan bo‘ladi. Tuksizlantirish jarayonida qo‘llaniladigan kislota esa chigitni uning ustki qismlaridagi parazit mikroorganizmlardan xalos qiladi.
Ekilgan chigit chirishining oldini olish maqsadida chigiti mog‘orlashga chidamli bo‘lgan g‘o‘za navlarini yaratish va qo‘llash lozim.
Chigitning past haroratda o‘sish qobiliyati, uning dala sharoitida unib chiqish va mikroorganizmlarga chidamlilik darajasining ko‘rsatkichi bo‘la olishini nazarda tutgan holda, urug‘lik sifatida qullash uchun 18 0S da eng kami 90 % unib chiqish quvvatiga ega bo‘lgan chigit ishlatish maqsadga muvofiqdir. (Halion, Bourland, 1981).
Urug‘lik chigitni mikroorganizmlarga, ayniqsa parazit va mog‘or zamburug‘lariga qarshi yuqori samarali va keng spektrli fungitsidlardan biri yoki bir nechtasining aralashmasi bilan dorilash g‘o‘za nihollarining tekis va ravon unib chiqishini garovlaydigan muhim shartlardan biridir.
Kasallikning g‘o‘zada rivojlanish sikli va manbalari. Kasallikning rivojlanish sikli: yoz oxiri - kuzda shikastlangan organlar (barg, poya, shox) tuproqqa tushadi, ularning ustki va uchki qismlarida propagulalar (rangsiz qoramtir tusli mitseliy gifalari, konidioforalar va konidiyalar hamda mikrosklerotsiylar) hosil bo‘ladi. Propagulalardan eng muhimi mikrosklerotsiylar bo‘lib, ular o‘smasdan keyingi mavsum (lar)gacha saqlanadi. Ob-havo sharoiti qulay paytda g‘o‘za ildizi tuproqqa chiqaradigan organik moddalar (ekssudat) propagulalarni «uyg‘otadi». Ulardan infeksion gifalar o‘sib chikadi va bu gifalar oldin ildiz po‘stlog‘iga, so‘ngra ksilema (asosiy suv va oziqa o‘tkazuvchi tomir) to‘qimalarining ichiga kirib, u yerda konidiyalar hosil qiladi. Konidiyalar ksilema tomirlari ichidagi oqimlar yordamida tezda o‘simlikning barcha qismlariga yetib boradi, g‘o‘za shoxlari va barglarida o‘sib va rivojlanib, kasallik belgilari rivojlanishiga olib keladi. Mavsum so‘ngida zararlangan organlar nobud bo‘ladi, tuproqqa tushadi va sikl yangidan boshlanadi.
Viltning asosiy manbasi - tuproqda erkin holda yoki o‘simlik qoldiqlarida saqlanadigan zamburug‘ mikrosklerotsiylari hisoblanadi. Ular birinchi navbatda dalada tuproqqa ishlov berish mashinalari va asboblari yordamida kamroq yoki juda kam hollarda -sug‘orish paytida yoki chang bilan birga shamol vositasida tarqaladi. Zamburug‘ mikrosklerotsiy holida qishlaydi, ob-havoning barcha noqulayliklariga bardosh beradi, kasallikka moyil ekin yo‘qligida tuproqda o‘smay saqlanadi va qulay ob-havo sharoitida xo‘jayin ekinlarni zararlaydi (Haydarov, 1996; Komilova, 1967; Benken 1974; Karimov, 1976; Mirpo‘latova va b.q.,1981). mikrosklerotsiylarning ko‘p qismi (70%) bargida hosil bo‘ladi va virulentiligi yuqoriligi bilan ta’riflanadi (Benken va b.q., 1974).
Ilgari Verticillium dahliae o‘simlik qoldiqlari bo‘lmagan tuproqda ham faol rivojlanadigan va ko‘payadigan tipik saprofit deb hisoblanardi (Solovyeva, Poyarkova, 1940; Golovin, 1953). Keyingi yillarda ma’lum bo‘lishicha, ekin o‘smayotgan tuproqda zamburug‘ aslida rivojlanmaydi va uning mikrosklerotsiylari faqat majburiy «uxlash» holatida saqlanadi; bu holat 20 yildan ham ko‘proq xam davom etishi mumkin (Wilhelm,1955). Bunday tuproqda mikrosklerotsiylar o‘sishiga to‘sqinlik qiladigan asosiy faktor - tuproq tabiiy mikroflorasi o‘zidan chiqaradigan fungistatik moddalar ekanligi aniqlangan. Birinchi bo‘lib, S. Chinn (Chinn, 1953) namoyish qilgan bu hodisa «fungistazis» nomini olgan (Benken va b.q.,1974). Ekin ildizlari chiqaradigan moddalar fungistazisni bartaraf qiladi va qo‘zg‘atuvchisi saprofit sifatida juda zaif raqobatchi bo‘lishi tufayli, tuproq mikroorganizmlari ta’siriga chiday olmaydi. Fungistazis zamburug‘ mikrosklerotsiylari bevaqt o‘sishi va dalada hali moyil ekin yo‘qligida, halok bo‘lishidan himoya qiladi. Misol uchun, O‘zbekiston sharoitida mikrosklerotsiylar harorat va namlik qulay, ammo hali g‘o‘za ekilmagan davr (mart)da emas, balki keyinroq (aprel-may), nihol ildizlaridan chiqarilgan moddalar fungistazisni bartaraf qilib, ularni «uyg‘otgandan» so‘ng o‘sishadi. Ammo dala sharoitida mikroslerotsiylarning nafaqat patogenga moyil, balki immun ekinlar ildizi va o‘simlik qoldiklaridan tuproqqa ajralib chiqayotgan organik moddalar ham «uyg‘otishi» mumkin.
O‘zbekiston dalalarida viltning g‘o‘zada avgust-sentabr oylarida tarqalishi haqida xaritalar tuzish lozimligi e’tirof etilgan (Mirpo‘latova b.q., 1981). Ammo ekinlarda vilt belgilari rivojlanishi o‘zgaruvchan bo‘lib, u tuproqdagi infeksiya darajasini ko‘pincha to‘g‘ri aks ettirmaydi. Ayni paytda tuproqdagi mikrosklerotsiylar miqdorini aniqlash usuli bilan g‘o‘za poyasini kesib ko‘rish asosida hisoblab topilgan kasallikning tarqalishi orasida baland korrelyatsiya borligi isbotlangan (Hake va b.q., 1996). Shunday ekan, tuproqning vilt zamburug‘i bilan zararlanishi xaritalarini tuzish uchun keyingi 2 usuldan birini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Tuproqni tahlil qilish usuli qaysi oyda qo‘llanilsa, u har mavsumda ayni o‘sha oy-kunlarda o‘tkazilishi shart, chunki mikrosklerotsiylar miqdori ekin o‘sish davriga bog‘liq holda o‘zgaradi. Solyarizatsiya O‘zbekistonda (va boshqa Markaziy Osiyo mamlakatlarida) sinalmagan, ammo lozim topilganda, chunonchi boshqa usullar samara bermaganda, ishlatilishi mumkin bo‘lgan usuldir. Uning asosi, laboratoriya sharoitida aniqlanishiga ko‘ra, 49°С haroratda zamburug‘ mikrosklerotsiylarining 90 foizi 23 daqiqada halok bo‘lishidir (patogenning mitseliy va konidiyalari bundan ham tezroq hayotchanligini yo‘qotadi). Bu usulning mohiyati - tuproqni yozning issiq oylaridan birida polietilen plyonka bilan 4 hafta yoki ko‘proq muddatga berkitib, isitishdir. Plyonka yopishdan oldin yoki keyin ishlov berilayotgan maydon sug‘oriladi va tuproq namligi 100 foizga yaqin bo‘lishi ta’minlanadi. Tuproqda mikrosklerotsiylar asosan ustki 30 sm qatlamda joylashgan bo‘lib, solyarizatsiya ularning deyarli barchasini, 45 sm gacha qatlamda esa 90 foizdan ko‘pini tozalagani, keyingi yili g‘o‘za hosildorligi 15 foizdan 60 foizgacha oshgani kuzatilgan, bu usulni qo‘llash bilan tuproq boshqa kasallik qo‘zg‘atuvchilaridan, ba’zi zararli hasharotlar va ko‘pchilik begona o‘tlardan ham tozalanadi (Davis va b.q., 1996; Garber va b.q., 1996). Solyarizatsiya yozda o‘tkazilishi sababli dalalarga biron kuzgi ekin (bug‘doy va h.k.) ekish ham mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
