Mavzu: Gidrosfera. Yerning suv qobig’i Reja



Download 76,5 Kb.
Sana15.10.2019
Hajmi76,5 Kb.
#23590
Bog'liq
Gidrosfera. Yerning suv qobig’i

MAVZU:Gidrosfera. Yerning suv qobig’i

Reja:


  1. Kirish

  2. Asosiy qism

1. Gidrosfera to`g`risida tushuncha.

2. Global su aylanish va erning yillik suv balansi.

3. Dengiz suvi tarkibining xususiyatlari

4. Okean suvlarining termik va gaz rejimi.


  1. XULOSA

  2. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR





Kirish

Gidrosfera erning su qobig`i bo`lib, u er po`sti va atmosfera o`rtasida joylashgan. Gidrosferadagi umumiy suv miqdori 1385984,6 ming km3. M.I.Lpvovich maolumotlariga ko`ra bu iqdor 1454000000 km3. Bu qobiqdagi suvlarni dunyo okani, qurqlik va atmosfera suvlariga bo`lishadi. Dunyo okeanida gidrosferaning 96,5 foiz suvi to`plangan. Quruqlik suvlari yuza va er osti suvlariga bo`linadi. Yuza suvlari gidrosfera suvlarining 1,97 % ni, er er osti suvlari esa 1,70 % ni, atmosferadagi suv esa 0,001 % ni tashkil etadi.

Er yuzasining 70,8 % ni suv qoplaydi. Uning maydoni 361 mln km2. Gidrosferaning tarkibiy qismlaridagi suv miqdori bir-biridan ancha farq qilsada, lekin ularning umumiy suv aylanishidagi faoligi ham bir xil emas. Masalan, daryo suvlarining aylanish davri 12 sutkaga,atm suvlariniki - 10 sutkaga, tuproq suvlariniki - 1 yilga, dunyo okeani suvlari - 2600 yilga, qutb muzliklari - 9700 yilga teng.

Global suv aylanishi va erning yillik suv balansi.

Gidrosferani dinamik sistema sifatida rivojlanishida troposfera va er ostidagi suvlarning to`xtovsiz harakati muhim rol o`ynaydi. Suvning geografik qobiqdagi global aylanishiga quyosh energiyasi, havoning gorizontal harakati va erning tortish kuchi xizmat qiladi.

Quyosh energiyasi taosirida okean va quruqlik yuzasidagi suvlar bug`lanadi. Okean sularini bug`lanishi quruqlik yuzasiga nisbatan 6,6 marta ko`p suvni bug`latadi. Global suv aylanishiga gidrosferaning 525,1 km3 miqdoridagi suvi qatnashadi. Bu suv miqdori har yili 1 km2 er yuzasidan bug`langan suv miqdori - 1030 mm ga teng. Shu miqdordagi teng. Shu miqdordagi suv yana yog`in tarzida er yuzasiga qaytib tushadi.

Asosiy qism

Dengiz suvining xususiyati - uning sho`rligi. Ochiq okeanda suvlaring o`rtacha sho`rligi 35 promilga teng. Dengiz suvining tuz tarkibi quyidagicha: natriy xlorid - 77,7 %, magniy xlorid - 10,87 %, magniy sulfat - 4,7 %, kalpciy sulpfat - 3,6%, kaliy sulpfat - 2,5 %, kalpciy karbonat - 0,3 % ni tashkil etadi.

Daryo suvlarining sho`rligi o`rtacha 0,146 promillega teng. Dengiz suvida osh tuzi eng ko`p bo`lsa, daryo suvida karbornatlar ko`p miqdorda tashkil etadi.

Okean suvlarining sho`rligi o`zgaruvchan miqdordadir. U joyning iqlimiga, muzlash yoki muzlarni erishiga, okean oqimlariga, daryo suvlarining miqdoriga va boshqa omillarga bog`liq. Ochiq okean suvlarida sho`rlik 32-38 promilga boradi. O`rta dengizlarda esa sho`rlik ancha ortadi. Masalan, Qizil dengiz suvining sho`rligi 41 promilga teng.


Okean suvlarining termik va gaz rejimi.

Okean suvlari katta issiqlik sig`imiga ega. Okeanning 10 m lik suv qatlamini issiqlik sig`imi butun atmosferaning issiqlik sig`imidan to`rt marta ko`pdir. Shuning uchun okean suvlari sekin isib, sekin soviydi. U o`z issiqligi bilan havo massalarini ilitadi.

Okean issiqlik balansidagi kirimda - quyosh energiyasi, chiqimida bug`lanishga sarf bo`lgan issiqlik va atmosfera bilan bo`lgan turbulent issiqlik almashinishi kuzatiladi. Turbulent issiqlik almashinining miqdori unchalik katta bo`lmasada, bu issiqlik atmosfera bo`yicha taqsimlanib butun er shari bo`yicha tarqaydi.

Okean suvlarinng harorati va sho`rligi taosirida suvlarning gaz rejimi shakllanadi. Ҳarorat va sho`rlik qancha ko`p bo`lsa, bu suvlarda erigan gazlar miqdori shunchalik kam bo`ladi.




Okean suvlarining harakati va suv massalari


Okean suvlari doimo harakatda bo`ladi. Bu harakat to`lqinlanish, suv qalqishi, ichki to`lqinlar, dengiz oqimlari, sinoptik girdoplar ko`rinishida bo`ladi. Suvning harakatiga shamol, er qimirlashlar va vulkanlar otilishlari, Er-Oy tortilishi, harorat, sho`rlikni turlicha bo`lishi taosir ko`rsatadi.

Okean suvlarini vertikal yo`nalishda to`rt zonaga ajratiladi. Yuza suvlar - dunyo okeanining suv hajmini 5,1 % ni tashkil etadi. Oraliq suvlar - 31 %, suqurlik suvlar - 50,7 %, suv osti yaqinidagi suvlar - 13,2 ni tashkil etadi.



Okean suvlarini harorati sho`rligi, tiniqligi, organik hayot xususiyatlariga ko`ra suv massalari ajratiladi. Yuza suvlarida quyidagi suv massalari ajratiladi: 1) ekvatorial-trpik, 2) tropik, 3) shimoliy subtropik, 4) janubiy subtropik, 5) shimoliy atlantika, 6) janubiy hind okeani, 7) subarktika, 8) subantarkttika, 9) arktika, 10) antarktika.

Dunyo okeanidan oqilona foydalanish, chuchuk suv tanqisligi, gidrosferani muhofaza qilish muammolari hozirgi kunda yildan yilga keskinlashib bormoqda. 1982 yil 30 aprelda BMT dengiz huquqi bo`yicha Konvenciya qabul qildi. Bu dunyo okeanidan foydalanishni boshqarib turishda muhim rol o`ynaydi.


Gidrosferaning tarkibiy qismlari. Gidrosfera (yunoncha, suv qobig‘i) geografik qobiqning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, yerusti va yerosti suvlaridan, muzliklardan, atmosferadagi suv bug‘laridan iborat.
Okean suvlari. Yer yuzasining deyarli 71 % ini okean suvlari egallagan. Ular dunyo suv zaxirasining 96,5 % ini tashkil etadi. Okean suvlarining asosiy xususiyati sho‘rligi va haroratidir. Okean suvlarining o‘rtacha sho‘rligi 35‰, ekvator yaqinida 34 ‰, tropiklarda 36 ‰, mo‘tadil va qutbiy kengliklarda 33 ‰. Suvning o‘rtacha harorati +17,5°C, Тinch okean eng issiq +19,4 °C, eng sovuq okean Shimoliy Muz okeani (–0,75 °C). Suvning 3-4 km dan chuqur qismlarida harorat +2°C dan 0°C atrofida o‘zgaradi. Okean suvi sho‘r bo‘lganligi uchun –2 °C da muzlaydi.
Okean suvlari mantiyadan ajralib chiqqan degan g‘oyani ko‘pchilik olimlar tan olishadi. Bunga sabab hozirgi paytda mantiyadan suv ajralib chiqayotganligidir.
Yer tabiatiga xos bo‘lgan xususiyatlarning aksariyati okean bilan bog‘liq. Okean quyosh energiyasini o‘zida to‘plovchi akkumulator hisoblanadi. Okeanlar materiklarning iqlimiga, tuproqlariga, hayvonot olamiga va inson xo‘jalik faoliyatiga ta’sir etadi.

Quruqlik suvlari. Daryo, ko‘l, botqoqlik, muz va yerosti suvlari gidrosferaning quruqlikdagi suvlaridir. Ular umumiy gidrosfera suvlarining 3,5 % qismini tashkil etadi. Shundan 2,5 % i chuchuk suvlardir.
Daryolarning zichligi, sersuvligi iqlimga va relyefga bog‘liq. Yog‘inlar ko‘p yog‘adigan hududlarda Amazonka, Kongo, Missisiрi, Xuanxe, Volga kabi daryolar hosil bo‘lgan. Kam yog‘in yog‘adigan cho‘llarda daryolar bo‘lmaydi. Sirdaryo, Amudaryo, Nil kabi tranzit daryolar cho‘llarni kesib o‘tadi.
Ko‘llar kattaligi, chuqurligi, oqar yoki oqmasligi, sho‘r yoki chuchukligi va kelib chiqishiga ko‘ra xilma-xildir. Dunyodagi eng katta ko‘l Kaspiy ko‘li (376 ming kv km) bo‘lib, u va Orolni kattaligi uchun dengiz deb atashgan. Berk havzada joylashgan Kaspiy, Orol, Issiqko‘l va Balxash oqmas ko‘llar hisoblanadi. Dunyodagi eng chuqur ko‘llar Baykal (1620 m) va Tanganika (1470 m) oqar ko‘llaridir. Balxash ko‘lining yarmi chuchuk, yarmi sho‘r. Rudolf ko‘li va O‘lik dengiz (270‰) sho‘r ko‘llardir. Kelib chiqishiga ko‘ra, ko‘llar tektonik (Baykal, Tanganika, Nyasa), muzlik hosil qilgan (Finlandiyadagi ko‘pchilik ko‘llar), tog‘lardagi morena, vulqonli,  qayir, sun’iy, karst ko‘llarga bo‘linadi.
Suv omborlari,  kanallar yerlarni sug‘orish, elektr energiyasi olish, sel hodisalarining oldini olish, daryo suvlarini tartibga solish, dam olish kabi maqsadlarda quriladi.
Muzliklar quruqlikning 11 % maydonini egallaydi. Muzliklarning 99 % i qutbiy o‘lkalarda, qoplama holatida joylashgan (Antarktida, Grenlandiya, Arktika). Тog‘ muzliklari qor chizig‘idan tepada hosil bo‘ladi. Ekvatorda qor chizig‘i 4,5-5 km balandlikdan o‘tadi. Kilimanjaro vulqonini 4 500 m balandligidan boshlab qor va muz o‘rab olgan. Qutblarda qor chizig‘i dengiz sathiga baravarlashadi.
Yerosti suvlari yog‘inlarning Yer po‘stiga shimilishidan hosil bo‘ladi. Lekin kelib chiqishiga ko‘ra magmatik xususiyatga ega bo‘lgan geyzerlar ham yerosti suvlari qatoriga kiradi. Yerosti suvlarining gidrosferadagi ulushi 1,7 % ni tashkil etadi. Ular suvli qatlam (qum, shag‘al, tosh)larda to‘planadi. Agar suv o‘tkazmaydigan qatlam (gil)lar orasida joylashsa, artezian havzalarini hosil qiladi. Deyarli barcha tekisliklarda va tog‘ oralig‘i botiqlarida yerosti suv havzalari mavjud. Ularning ayrimlari shifobaxsh mineral suvlardir.
Ko‘p yillik muzloq yerlar tuproq, cho‘kindi jinslar bilan yerosti suvlarining birgalikda muzlab qolishidan hosil bo‘ladi. Ular Shimoliy Amerika va Yevrosiyoning shimoliy qismida katta maydonlarni egallaydi. Ularning qalinligi 0 metrdan 1 500 metrgacha boradi.

Gidrosfera erning su qobigʻi boʻlib, u yer poʻsti va atmosfera oʻrtasida joylashgan. Gidrosferadagi umumiy suv miqdori 13,859,846 ming km3. M.I.Lpvovich maolumotlariga koʻra bu iqdor 1,454,000,000 km3. Bu qobiqdagi suvlarni dunyo okeani, qurqlik va atmosfera suvlariga boʻlishadi. Dunyo okeanida gidrosferaning 96,5 foiz suvi toʻplangan. Quruqlik suvlari yuza va yer osti suvlariga boʻlinadi. Yuza suvlari gidrosfera suvlarining 1,97 % ni, yer, yer osti suvlari esa 1,70 % ni, atmosferadagi suv esa 0,001 % ni tashkil etadi[3]. Yer yuzasining 70,8 % ni suv qoplaydi. Uning maydoni 361 mln km2. Gidrosferaning tarkibiy qismlaridagi suv miqdori bir-biridan ancha farq qilsada, lekin ularning umumiy suv aylanishidagi faoligi ham bir hil emas. Masalan, daryo suvlarining aylanish davri 12 sutkaga, atm suvlariniki — 10 sutkaga, tuproq suvlariniki — 1 yilga, dunyo okeani suvlari — 2600 yilga, qutb muzliklari — 9700 yilga teng. gidrosfera okenas usvlari juda ko'p hisoblanadi. Gidrosferani dinamik sistema sifatida rivojlanishida troposfera va yer ostidagi suvlarning toʻxtovsiz harakati muhim rol oʻynaydi. Suvning geografik qobiqdagi global aylanishiga quyosh energiyasi, havoning gorizontal harakati va yerning tortish kuchi xizmat qiladi. Quyosh energiyasi tasirida okean va quruqlik yuzasidagi suvlar bugʻlanadi. Okean suvlarini bugʻlanishi quruqlik yuzasiga nisbatan 6,6 marta koʻp suvni bugʻlatadi. Global suv aylanishiga gidrosferaning 525,1 km3 miqdoridagi suvi qatnashadi. Bu suv miqdori har yili 1 km2 yer yuzasidan bugʻlangan suv miqdori — 1030 mm ga teng. Shu miqdordagi teDengiz suvining xususiyati — uning shoʻrligi. Ochiq okeanda suvlaring oʻrtacha shoʻrligi 35 promilga teng. Dengiz suvining tuz tarkibi quyidagicha: natriy xlorid — 77,7 %, magniy xlorid — 10,87 %, magniy sulfat — 4,7 %, kalpciy sulpfat — 3,6 %, kaliy sulpfat — 2,5 %, kalpciy karbonat — 0,3 % ni tashkil etadi. Daryo suvlarining shoʻrligi oʻrtacha 0,146 promillega teng. Dengiz suvida osh tuzi eng koʻp boʻlsa, daryo suvida karbornatlar koʻp miqdorda tashkil etadi. Okean suvlarining shoʻrligi oʻzgaruvchan miqdordadir. U joyning iqlimiga, muzlash yoki muzlarni erishiga, okean oqimlariga, daryo suvlarining miqdoriga va boshqa omillarga bogʻliq. Ochiq okean suvlarida shoʻrlik 32-38 promilga boradi. Oʻrta dengizlarda esa shoʻrlik ancha ortadi[5]. Masalan, Qizil dengizi suvining shoʻrligi 41 promilga teng.ng. Shu miqdordagi suv yana yogʻin tarzida yer yuzasiga qaytib tushadi[4]. Okean suvlari katta issiqlik sigʻimiga ega. Okeanning 10 m lik suv qatlamini issiqlik sigʻimi butun atmosferaning issiqlik sigʻimidan toʻrt marta koʻpdir. Shuning uchun okean suvlari sekin isib, sekin soviydi. U oʻz issiqligi bilan havo massalarini ilitadi. Okean issiqlik balansidagi kirimda — quyosh energiyasi, chiqimida bugʻlanishga sarf boʻlgan issiqlik va atmosfera bilan boʻlgan turbulent issiqlik almashinishi kuzatiladi. Turbulent issiqlik almashinining miqdori unchalik katta boʻlmasada, bu issiqlik atmosfera boʻyicha taqsimlanib butun yer shari boʻyicha tarqaydi. Okean suvlarinng harorati va shoʻrligi taosirida suvlarning gaz rejimi shakllanadi. Harorat va shoʻrlik qancha koʻp boʻlsa, bu suvlarda erigan gazlar miqdori shunchalik kam boʻladi. Okean suvlari doimo harakatda boʻladi. Bu harakat toʻlqinlanish, suv qalqishi, ichki toʻlqinlar, dengiz oqimlari, sinoptik girdoplar koʻrinishida boʻladi. Suvning harakatiga shamol, yer qimirlashlar va vulkanlar otilishlari, Yer-Oy tortilishi, harorat, shoʻrlikni turlicha boʻlishi taʼsir koʻrsatadi. Okean suvlarini vertikal yoʻnalishda toʻrt zonaga ajratiladi. Yuza suvlar — dunyo okeanining suv hajmini 5,1 % ni tashkil etadi. Oraliq suvlar — 31 %, suqurlik suvlar — 50,7 %, suv osti yaqinidagi suvlar — 13,2 ni tashkil etadi. Okean suvlarini harorati shoʻrligi, tiniqligi, organik hayot xususiyatlariga koʻra suv massalari ajratiladi. Yuza suvlarida quyidagi suv massalari ajratiladi:

  1. Ekvatorial-tropik

  2. Tropik

  3. Shimoliy subtropik

  4. Janubiy subtropik

  5. Shimoliy atlantika

  6. Janubiy hind okeani

  7. Subarktika

  8. Subantarkttika

  9. Arktika

  10. Antarktika.

Dunyo okeanidan oqilona foydalanish, chuchuk suv tanqisligi, gidrosferani muhofaza qilish muammolari hozirgi kunda yildan yilga keskinlashib bormoqda. 1982-yil 30-aprelda BMT dengiz huquqi boʻyicha Konvenciya qabul qildi. Bu dunyo okeanidan foydalanishni boshqarib turishda muhim rol oʻynaydi.


Adabiyotlar

1. Gembelp A.V. Obshaya geografiya Mirovogo okeana. M., 1979.

2. Davidov L.K. va boshqalar. Umumiy gidrologiya. L., 1987.

3. Petryanov I.V. Dunyodagi eng g`aroyib modda. T., 1978.



4. Shubaev L.P. Umumiy er bilimi. T., 1975.

5. www.ziyonet.uz
Download 76,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish