Mavzu: Geodeziyada qo’llaniladigan o’lchov birliklar

Navoiy kon-metallurgiya kombinati
Navoiy davlat konchilik instituti
Konchilik fakulteti

Mustaqil ish
Geodeziya fanidan

Mavzu: Geodeziyada qo’llaniladigan o’lchov birliklar.

Guruh: 13 V21-KI
Bajardi: Ravshanov Sanjar
Qabul qildi:

Navoiy-2022

Mavzu: Geodeziyada qo’llaniladigan o’lchov birliklari.
Reja:

1. 
   Injenerlik geodeziyasi fani haqida tushuncha.
   
2. 
   Geodeziyada qo’llaniladigan o’lchov birliklari.
   

Ma’lumki, Injenerlik geoeziyasi xam boshqa fanlar kabi xayotiy talablar asosida vujudga kelgan va ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy etishi bilan tobora rivojlanib borgan. Inson qadimdan o’zi yashagan joyni hayot talabiga ko’ra har tomonlama bilishga qiziqqan va o’rgangan. Injenerlik geoeziyasi tarixi ham shunday boshlanadi. Arxeologlarning aniqlashicha, Qadimiy Misr, Mesopotamiya, Xindiston, Xitoy, Grestiya, O’rta Osiyo va boshqa mamlakatlar xalqlari o’z ehtiyojlari uchun dehqonchilik qilish va sug`orish kanallarini qazish, turli bino va inshootlarni qurish, ekin maydonlarini o’zaro taqsimlash kabi masalalarni echishda geodezik o’lchashlardan foydalanilgan.
Masalan, miloddan 4000 yil ilgari Misrdagi Nil daryosi havzasida yerni o’lchash ishlari olib borilgan. Nil daryosini Qizil dengiz bilan qo’shish maqsadida kanal qurilishi miloddanVI asr ilgarigi vaqitga taalluqlidir. U vaqtlarda syomkaning bazi bir usullarigina ma’lum edi.
Yunonistonlik olim olim Eratosfen miloddan 230 yil ilgari yersharining o’lchamlarini aniklagan va Injenerlik geoeziyasidan maxsus kitob yozib, meridianlar va
parallellar ko’rsatilgan karta tuzgan. Ptolomey tomonidan proekstiyalash usullari joriy qilinib, Evropa va Osiyo kartalarini tuzishda ulardan foydalanilgan.
Miloddan 7 - 6 asr ilgari xozirgi Iroq janubida yashagan xoldeylar yerni shar deb faraz qilib, uning radiusi R uzunligini hisoblab chiqdilar. Miloddan 6 asr ilgariroq Pifagor yerni shar shaklida deb aytganligi fanga ma’lum.

IX asrda Arabistonda madaniyat ancha taraqqiy etib, Bagdodda „Hikmat uyi nomli ilmiy markaz tuzildi. Unda O’rta Osiyolik „Yer surati nomli asar muallifi algebra fanining asoschisi Al-Xorazmiy xamda Al-Fargoniy, Al-Marvoziy, Al-Marvarudiy kabi olimlar ham ishladi. Xalifa

Xorun Al-Rashid o’g’li Al-Ma’mun farmoyishiga binoan, 827 yili „Xikmat uyi a’zolaridan ikkita ekspedistiya tuzildi. Yer o’lchamlarida bo’lgan tafovutni bartaraf qilish uchun ularga „gadus o’lchash usulini ishlatib, yer o’lchamlarini aniqlash ishi topshirildi. Ular meridianning bir gradus
yoy uzunligini o’lchab, ishni 56,0 milya (110,5 km) va 56,66 milya (111,82 km) natija bilan yakunladilar va hisoblashlar uchun 111,82 km natija olindi. Injenerlik geoeziyasi fani matematika, astronomiya, elektronika,
geografiya, geomorfologiya gidrogeologiya va boshqa fanlar bilan chambarchas bogliq. Horazmlik ulug’ olim Abu Rayhon Beruniy (973 - 1048 yy.) o’z hayotida yozgan 150 ta asaridan 40 tasini geoeziya faniga bagishlab, boy
va qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Beruniy hisobi bo’yicha yer radiusi 6339,58 km bo’lib, hozirgi vaqtda ishlatilayotgan (Krasovskiy ellipsoidi) qiymat- 6371,11 km dan farqi atiga 31,5 km ni tashkil qiladi.
Geodeziya - yunoncha, geo - yer, deziya – o’lchash, bo’lish
Ma’nolarini bildiradi. Geoeziya - yerning shakli va o’lchamlarini aniqlash, yer sirtini plan va kartalarda tasvirlash hamda xar-xil injenerlik masalalarini echishda bajariladigan o’lchash usullari to’g`risidagi fandir.
Geodeziyada qanday o’lchov birliklari ishlatiladi?

MDhda Oliy geodeziya boshqarmasi tashkil qilingan kundan (1919 yil) boshlab bosh meridian qilib Grivich meridiani qabul qilindi.

Geodezik ishlarni bajarishda chiziqning uzunligi, maydonning yuzi, turli burchaklar, havo bosimi kabi kattaliklar o‘lchanadi. Bunda ishlatish joyiga qarab o‘lchovlarning turli birliklari qo‘llaniladi. Joyda uzunlik o‘lchashda asosiy birlik metrdir.
Geodezik ishlarni bajarishda chiziqning uzunligi, maydonning yuzi, turli burchaklar, havo bosimi kabi kattaliklar o‘lchanadi. Bunda ishlatish joyiga qarab o‘lchovlarning turli birliklari qo‘llaniladi. Joyda uzunlik o‘lchashda asosiy birlik metrdir.
Geodeziyaning grafik ishlarida uzunlik birligi sifatida metr bo‘laklari–santimetr, millimetr qo‘llaniladi.
Geodezik ishlarda burchak qiymati gradus, grad, radian birliklarida o‘lchanadi.

Gradus o‘lchovi. Sanoatimizda ishlab chiqarilayotgan burchak o‘lchash asboblarining ko‘pi (hisoblash jadvallari ham) gradus o‘lchoviga moslan-gan. Gradus o‘lchovida aylana 360 gradus, 1 gradus=60 min, 1min=60 sek. O‘lchangan burchak qiymati kabi yoziladi.

Grad (desimal) o‘lchovi. Bu o‘lchov o‘nli sistemaga asoslangan bo‘lib ko‘pincha, chet davlatlarda ishlab chiqariladigan asboblar shu sistemaga moslangan. Grad o‘lchovida aylana 360 grad (ᶱC) ga, 1 grad oltmish minutga, 1 minut 60 sekundga teng. Bu bog‘lanish kuyidagicha yoziladi. Aylana= 360g; 1g = 60'; 1’=60". Burchak qiymati 125g, 58c6345cc bo‘lsa, u 125g 58S63,45SS ga yoki 125g58' 63,45" shaklida yoziladi.

Gradus bilan grad o‘lchovlari orasida quyidagi munosabat bor:

1g=0,9°; 1°=1, 11111 g

1c=0,54'; 1'= 1,85185 c

1cc=0,324"; 1"=3,08642 cc

В.nuqtaning А nuqtaga nisbatan balandligi musbat (+), А. nuqtaning В. nisbatan balandligi esa manfiy (-) bo’ladi.

А nuqtaning В nuqtaga nisbatan balandligi formulasi hаb =НA- НB.

Maydon yuzini aniqlashda birlik o‘rnida kvadrat metr(m2), gektar (ga) = , kvadrat kilometr (km2) va m2 lar qo‘l–laniladi.

Havo temperaturasini o‘lchash birligi selsi termometri shka–lasining bir bo‘lagi bo‘lib, 1 daraja deb olinadi.
Termometr shkalalari turli bo‘lganidan selsiy shkalasi bo‘yicha olingan daraja qiymati yoniga S harfi yoziladi, masalan 15° S kabi.
Havo bosimi barometrik nivelirlashda qo‘llanilib, bunda birlik bir atmosfera hisoblanadi. Bir atmosfera balandligi 760 millimetrli simob ustunining 0°S dagi bosimiga teng. Atmosfera so‘zi atm harflari bilan belgilanadi. Bir atmosfera bosim 1 kvadrat santimetrga ta’sir etadigan 1,033 kg og‘irlik kuchiga teng, ya’ni 1 atm–1, 033 kt/sm2.

Sajen o‘lchovi Sovet Ittifoqi metr sistemasiga o‘tganga qadar ishlatilgan va bu o‘lchovda plan va kartalar chizildi. Bu sistemada sa-jen=84 dyuym. Bularning metr sistemadagi qiymatlari shunday: sajen=2, 1336 m, 1m = 0, 46869 sajen. 1 dyuym–25,4 mm.

Geodeziyada amaliy masalalarni yechishda ba’zan yer shari katta doi-rasi aylanasi (meridiani) ning uzunligi va uning gradus, minut, sekund bo‘laklarining uzunligini bilish kerak bo‘ladi. Agar meridianning o‘rtacha uzunligini 39999,60 km desak, Meridian yoyi bo‘laklarining uzunligi quyidagicha bo‘ladi:

grad o‘lchovida gradus o‘lchovida

1 yoy uzunligi=111,11km, 1g= 100 km,

1'«« »» = 1852 m, 1'=1c=1 km,1"« » =31 m, 1"=10 m.

1 sajen = 7 fut = 84 dyuym = 3 gaz = 48 vershuk;

1 chaqirim = 500 sajen; 1 batmon (desyatina) =2400 kv. sajen.

1 sajen = 2,13360 metr; 1 metr = 0,468691 sajen; 1 chaqirim 1,06680 km.

1: 50.000 masshtabli kartadagi A-nuqtasining to’g’ri burchakli koordinataisni aniqlash kerak bo’lsa x ni (abstsissa) topish uchun 6018 raqamli ordinata chizig’idan A nuqtasigacha o’lchab (1,2 sm ) uni karta masshtabiga ko’paytiramiz: 1,2 sm x 500m

=600 m. uning abstsissa qiymati x.6018 km x600m= 6018600 mertr kartadagi A nuqtasi ekvator dan 6018 km 600 m shimolda joylashgan bo’ladi.