Mavzu: G`aznachilik faoliyati va menejment, soliq xizmatida axborot kommunikatsiya texnologiyalari

 
3.Iqtisodiy sohalarida axborot komplekslari 
 
1993-2000 yillarda soliq to’lovchilarni hisobga olish, ularning budjet va 
budjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar bilan o’zaro munosabatlari hisobini 

---

yuritish ishlari qog’oz shaklida, ya’ni maxsus daftarlar, kitoblar va jurnallarda 
amalga oshirilgan bo’lsa, dasturiy mahsullar joriy etilishi bilan ushbu jarayonlar 
bosqichma-bosqich avtomatlashtirilishi qog’oz shaklidagi hujjat aylanishidan 
deyarli voz kechishga imkon berdi. 
Iqtisodiy sohalarida axborot komplekslari o’rtasidagi o’zaro intigratsiyasi. 
Axborot texnologiyasining integratsiyasi haqida tushuncha. harakat Mazkur 
tizim birgalikda qiluvchi kompyuterlar va telekommunikatsiyalar, kompyuter 
axborot mahsulotlarini ishlab chiqish va qarorlar qabul qilishni qoʻllab – 
quvvatlash uchun moʻljallangan. Shuni qayd etish lozimki, axborot almashuv 
jarayoni insonning eshitish, koʻrish, anglash a'zolari orqali qabul qiladigan nutq, 
maʼlumot yoki tasvirlar bilan boshlanadi va tugaydi. Keladigan chiqadigan bu 
elementlar oʻrtasida kompyuterlashgan axborot tizimida turlt darajadagi elektron 
mahsulotlar boʻladi. Bular - operatsion tizimlar, ma'’lumotlar bazalarini bioʻqarish 
tizimi, amaliy dasturiy ta'minot va axborotning oʻzidir. Ushbu axborot va dasturiy 
vositalar hamda komponentlardan koʻ-pincha aynan bir paytda va oʻsha vaqtda 
foydalanib boʻlm aydi. Shuning uchun bunday axborot tizimlarining oʻziga xos 
tomoni shundaki, ma’lumotlarni qayta ishlash Jarayoni vaqtida ular aralashib 
ketadi. AATning konseptuai modeli. Axborot tizimi foydalanuvchilaming talabiga 
muvofiq axborotlarni yigʻ ish, qayd etish, uzatish, saqlash, tuplash, qayta ishlash, 
tayyorlash va taqdim etishga moʻljallangan. Konseptual nuqtai nazardan 
qaraganda, axborot tizimi – bu operatsiyani bajaruvchi tizim va boshqaruvchi tizim 
oʻrtasidagi vositachi sanaladi (2-rasm). Axborot texnologiyasi axborot tizimi 
ichidagi texnologiya sanaladi. Axborot tizimi tizimdagi ma'lumotlar, axborotlar 
bilan operatsiyani amal-ga oshiradi. Axborot tegishli muammoga qaratilgan boʻlib 
qarorlar qabul qilish uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Axborot hal etilishi lozim 
boʻlgan vazifaga muvofiq va ushbu vazifani hal etuvchi xodimning qobiliyatiga 
muvofiq qayta ishlanadi 
Axborot tizimining funksional modeli. Axborot tizimining funksional 
modelini quyidagicha tasavvur etish mumkin Mazkur modeldan. kurinib turibdiki, 
axborot tizimining sohasi axborot obektlari majmuidan borat axborot makonini 

---

ifodalaydi. Umuman olganda axborot makoni bir xilda emas, chunki unda 
axborotning yuzaga kelishi, tashkil etilishi va Joylashtirilishi Jihatidan 
farqlanuvchi axborot ob'ektlarini oʻzida saqlaydi. Tizim orqali barcha 
axborotlarning yuzaga kelishini quyidagi asosiy pro- tseduralarga ajrat ish 
mumkin: saqlash, qidirish, qayta ishlash, kiritish va chiqa- rish. Birinchi uchtasi 
ichki bosqich sanaladi toʻrtinchi va beshinchilari esa maz-kur tizim bilan axborot 
manbai va tashqi muhit oʻrtasidagi aloqani ta’minlaydi. 
Axborot muhiti. Axborot muhiti oʻzaro bogʻlangan uchta tarkibiy qismni oʻz 
ichiga oladi. Bular: foydalanuvchining axborot tuzilmasi, axborot texnologiyasi, 
boshqaruvning ishtirok etuvchi ob’ektlari. Axborot infratuzilmasi axborotdan oʻz 
maqsadlariga 
erishish 
uchun 
foydalanadi. 
Axborot 
texnologiyalari 
foydalanuvchilarni zarur texnologiya-lar bilan ta'minlash vositasi sanaladi. 
Axborot infratuzilmasi doirasida axborot texnologiyalari foydalanuv-chilari ham 
oʻzaro harakatlanuvchi oʻziga xos muhit sifatida koʻrib chiqiladi. Foydalanuvchi 
kerakli axborotni olish uchun rasmiy (formal) va norasmiy axborot tizimlari 
yordamida uning manbaiga murojaat qilishi lozim. Tashqi manbaga rasmiy tizim 
orqali kirib boriladi. Bu tizim axborotni raqam va matnli maʼlumot (statistik 
hisobotlar, kitob, Jurnal, xabar va hokazo) koʻrinishida taqdim etadi. Ichki 
manbaga murojaat qilish axborot texnologiyalari komponentlari – kompyuterlar, 
tizimli va amaliy dasturiy ta'minot hamda zarur hollarda kommunikatsiya vositalari 
yordam ida am alga oshiriladi. Ichki manbalar norasmiy tizim vositasida 
ma'lumotlar bazasidan soʻrovga Javob tariqasida foydalanuvchini axborot bilan 
ta'minlaydi. Foydalanuvchi rasmiy va norasmiy tizimga suyanib i timoiy faoliyat, 
korxona va tashkilot ishini tavsiflovchi axborotni oladi. An'anaviy axborot 
texhologiyasi rivojlanishi ikki an’anaviy segment ma'lumot va matndan tashqari, 
yana qoʻshimcha ikkita segment-tasvir va nutqni qayta ishlashni ta'minlaydi. 
Axborot muhiti axborotni qayta ishlash, qabul qilish, oʻtkazish va qidirish 
qobiliyatiga koʻra qismlarga boʻlinadi. Oʻz navbatida, qayta ishlash qobiliyati 
insonning axborotni qabul qilish imkoniyatiga koʻra aniqlanadi. Ayrim hollarda 
axborot shakl, hajm va hokazo belgilar boʻyicha tarkiblashtirishni talab qiladi. 

---

Qayd etish lozimki, foydalanuvchi axborot manbaiga muhtoj boʻladi. Chunki u 
axborotni uygʻunlashtirishga qancha koʻp vaqt va kuch saærflasa, samaradorlik 
ham shuncha kam boʻladi. Foydalanuvchining faoliyat samarador-ligini oshirish 
uchun axborotni integrallash jarayonini turli yoʻ llar bilan am alga oshirish 
mumkin. 
Yirik korxonalar uchun axborot texnologiyalarini qoʻllash integratsiyal 
ashgan axborot tizimlarini yaratish yoʻli bilan, quyidagi kompon entlar tarkibida 
amalga oshiriladi: 
• korxonani boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimi (KBAAT); 
• avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi (ALT); 
• ishlab chíqarishni texnologik tayyorlashning avtomatlashtirilgan tizimi 
(ICHTTAT); Korxonaning integratsiyalashgan axborot tizimi korxona ichida ham, 
tashqi muhit bilan ham (axborot yetkazib beruvchilar, iste'molchilar, banklar, 
birjalar va boshqalar) keng axborot almashuvini ta'minlaydi. Zamonaviy axborot 
texnologiyalarini kichik va oʻrta tashkilot-lar, hududiy boshqarish organlari, 
transport, qurilish, savdo va boshqa tashkilotlar faoliyatini avtomatlashtirisb uchun 
qoʻllash «elektron kontoralar» (ofislar), ya'ni alohida avtomatlashtirilgan ishchi 
oʻrinlarini birlashtiruvchi taqsimlangan ma'lum ot lar bazasi va lokal hisoblash 
tarmoqdari negizida axborot tizimlarini amalga oshiradi. Axborot texnologiyalarini 
hududiy-ma'muriy boshqarish organlariga tadbiq etish hududiy axborot_ tizimlari 
(HAT) ga olib keladi. Ular mahalliy davlat organlari va boshqaruvning tablil va 
boshqarish funksiyalarini ta'minlash uchun yaratiladi. Hududiy tizim faoliyati 
mintaqada boshqaruv ishini sifatli bajarishga, hisobotni shakllantirishga, davlat va 
mahalliy xoʻjalik organlariga tezkor ma'lumotlarni berishga qaratilgan.