Mavzu: Gʻarb faylasuflarining inson va jamiyat toʻgʻrisidagi taʼlimotlari Reja: Gʼarb faylasuflarining inson haqidagi taʼlimotlari

Mavzu: Gʻarb faylasuflarining inson va jamiyat toʻgʻrisidagi taʼlimotlari


Reja:


1.Gʼarb faylasuflarining inson haqidagi taʼlimotlari.
2.Gʻarb faylasuflarining jamiyat haqidagi qarashlari.

Inson muammosi azaldan falsafaning bosh mavzularidan biri bo`lib

kelgan. Ko`plab mutafakkir va olimlar uning mohiyati, tabiati, o`rni va
vazifasini anglab etishga harakat kilganlar. Turli falsafiy
ta’limotlarda bu mavzu turlicha talqin etilgan.
Ҳо мо сапиенcе (aqlli jonzot, inson ma’nosini anglatadi) evolyusiyasi
to`g`risida so`z yuritganda, faqat oddiy biologik yoki ijtimoiy mezonlarga
emas, balki biologik- ijtimoiy mezonlarga ham suyanish lozim. Bu esa
ijtimoiy-gumanitar va tabiiy- ilmiy sohalardagi yutuqlarni o`zida
mujassamla shtirgan kompleks yonda shuvni taqozo etadi.
Insonning mohiyati haqidagi ta’riflar rang-barang. Suqrotning
" O`zingni angla" degan fikri har bir davrda yangicha ma’no kasb etadi

G`arb mutafakkirlari ham insonni turlicha ta’riflaganlar.

No мoсапи енс – “aql- idrokli jonzot”, eng ko`p qo`llaniladigan ta’rif.
Aни мал ратионале – “oqil hayvon” ta’rifi K. Linneyning zoologik tasnifida
keltirilgan; a тooл маки нг ани мал - «qurol yasovchi hayvon» - Franklin
taklif qilgan ta’rif; Ани мал сумболиcу м «ramziy hayvon sifatidagi odam»
- Kassirer xulosasi. Kerkegor «insonni tanla sh qobiliyatiga ega jonzot»,
Nis she inson - va’da berishga qodir, bizni axloq qoidalari dunyosiga olib
kiruvchi jonzot tarzida ta’riflagan. Russo «Fikrlovchi inson - yo`ldan
ozgan jonzotdir», degan fikrni ilgari surgan.
Bu ta’riflarni falsafa tarixida insonning mavjudligi yagona
ishonchli dalil asosida aniqlangan davrda dunyoga kelgan ta’riflar bilan
tengla shtirish mumkin. Masalan, F. Dekartning «soгит o egгo сум» -
“fikrlayapman, demak, mavjudman” yoki J. Berklining «mavjud bo`lish -
idrok etilish demak», Men de Biranning «Вo1o egгo сум» - «xohlayapman,
demak, mavjudman», A. Kamyuning «isyon qilyapman, demak,
yashayapman» kabi
fikrlari ham inson tabiati va mohiyatining yangi-yangi qirralarini namoyon
etadi. Bunga F. Nisshe insonning bosh g`oyasi deb e’lon qilgan hokimiyatga
intilishni yoki Z.Freyd ilgari surgan ya shirin jinsiy mayl - libido
g`oyasini qo`shib, iqtisodiy materializmning iqtisodiy omili ahamiyatiga
e’tibor qaratsak, inson to`g`risidagi fan - falsafiy antropologiyaning
muammolar doirasi nihoyatda kengligi ayon bo`ladi.
Hozirgi zamon falsafasining yirik vakillaridan biri E. Fromm
insonga bo`lgan sof va samimiy muhabbatni butun er yuzi xalqlari o`rtasida
tinchlik, totuvlik, hamkorlik munosabatlarini qaror toptirishning muhim
omili deb hisobladi: insonning eng muhim qobiliyati sifatida sevish
qobiliyati, san’atlar ichida eng muhimi sevish san’ati ekanligini ko`rsatdi.
Bunday ta’riflar insonning umumiy obrazini yaratadi. Zero, inson barcha
zamonlarda va xalqlarda dunyoning eng buyuk siri bo`lib qolayotir. Bu
haqdagi
turli-tuman fikr-mulohazalar va qara shlarni umumla shtirgan holda ushbu
tushunchaga muayyan ta’rif berish mumkin. Inson o`zida biologik, ijtimoiy
va psixik xususiyatlarni mujassamlasht irgan, o`z hayoti va faoliyatini o`zi
ta shkil etish hamda boshqarish, ta shqi olam va o`zga kishilar bilan muayyan
munosabatlarga kirishi sh qobiliyatiga ega bo`lgan ongli mavjudotdir. U ana
shu xususiyatlari orqali yaxlit bir tizimni ta shkil etadi, ongli mavjudot
sifatida o`z ehtiyo jlarini qondiradi va insoniyat hayotining davomiyligi va
vorisiyligini ta’minlaydi.

Hozirgi zamon G`arb falsafasining yo`nalishi sifatidagi falsafiy

antropologiya dastlab nemis faylasufi va sosiologi M. She ller (1874-1928)
asarlarida ishlab chiqilgan, germaniyalik faylasuf X. Plesner (1892-1985),
nemis mutafakkiri A. Gelen (1904- 1976) asarlarida esa rivojlantirilgan.
Inson haqidagi ta’limot
-
falsafiy antropologiya franso`z
ma’rifatparvarlari davridagi mu shohadalarning bosh muammosiga aylandi.
O`sha davrda yaratilgan eng muhim asarlarning sarlavhalariga chiqarilgan
mavzular buning yorqin namunasidir. Masalan, Lametri birinchi falsafiy
asarini « Jonning tabiiy tarixi», asosiy falsafiy asarini esa «Inson-
ma shina» deb nomlagan. Gelvesiy «Aql haqida» «Inson, uning aqliy
qobiliyati va tarbiyasi haqida» kabi asarlarida o`z qara shlarini bayon qilgan.
Fa ylasuf she’riy asarini «Baxt» deb nomlagan. Inson borlig`ining barcha
shakllarida ma’rifat muhim o`rin tutishini tan olish ushbu davrga xos
bo`lgan. Lekin bu ziddiyatli xususiyatga ega edi. Unga ko`ra, sof ideal
omillar (ilg`or fikrlar va ma’rifat g`oyalari) bilan determinasiya yuz berar
edi. Ayni vaqtda g`oyalar ontologiya doirasida muhim va tanadan mustaqil
deb qaralmagan. Vrach Lametri fiziologik va biologik jarayonlardan
ta shqarida hech qanday ruh haqida e shitishni ham xohlamasdi. Didro tanani
bilmay turib, ruhni bilish to`g`risida so`z bo`lishi ham mumkin emas, deb
xisoblanadi

Falsafa tarixida inson aqliga, yaratuvchanligiga, odamzotning aqlli

mavjudot sifatida ulug` va buyuk ishlarga qodir ekaniga ishonch asosida
shakllangan g`oya va qara shlar "antroposofiya" - ( yun. aнтропоз - inson,
сопҳи а -
donishmandlik, hikmat) tushunchasida o`z ifodasini topgan. Bu yo`nalishning
asoschisi - nemis olimi R. Shteyner (1861 -1925) dir. Uning fikricha, inson
olamning Xudosi, hayotning boshqaruvchisi, insondan boshqa ilohiy kuchni
izlanishning keragi yo`q. Hozirgi davrda AQ Sh, Angliya, GFR kabi
ma mlakatlarda bunday qara sh o`z tarafdorlariga ega.
Ijtimoiy muhit va munosabatlar maxsuli, ularning yaratuvchisi
bo`lgan inson murakkab va ko`p qirrali mavjudotdir. Uning mohiyati yaxlit
bir butunlik sifatida “inson”, “shaxs”, “individ” tushunchalari orqali
ifodalanadi. Bu tushunchalar bir- biriga yaqin va ma’nodosh bo`lsa ham, bir-
biridan farqlanadi.

Ta’kidla sh zarurki, inson, eng avvalo, boshqa mavjudotlardan

tafakkuri, xotirasi, tili bilan ajralib turadigan jonzotdir. Ayniqsa,
til uning ajdodlari va avlodlari orasidagi vorisiylik, aloqadorlik
vazifasini bajaradi.

" Shaxs" alohida kishi, ijtimoiy- axloqiy mohiyatni o`zida

mujassamla shtirgan individ ma’nosini anglatadigan tushunchadir. Bu
tushuncha barcha ijtimoiy-gumanitar fanlarning o`z predmeti nuqtai
nazaridan ishlatiladi. Shaxs hakida xilma-xil talqinlar bor. Shaxs -
biofiziologik, ijtimoiy, ma’naviy, axloqiy, estetik fazilat va
xislatlarniig yaxlit bir butunlikka aylanishi hamda munosabatlar tizimi
bilan qamrab olinishidir.
Sha xsning shakllanishida quyidagi omillar katna shadi: 1) biologik
(nasl); 2) tabiiy muhit; 3) madaniy muhit; 4) ijtimoiy tajriba; 5) odamlar
bilan munosabat. Shaxsning biofiziologik jihati ovqatlanish, oila
qurish, farzand tug`ilishi kabi individual faoliyati bilan bog`liq
hodisalardir.
Sha xsning shakllanishiga tabiiy aloqador buyum va aloqalar olami
fizik muhit deb ataladi. Shaxs madaniyla shgan jonzot; ijtimoiy- tarixiy
tajribaga ega bo`lgan muayyan avlod vakili; odamlararo munosabatlar
sub’ekti bo`lishi ham mumkin. Bu uch omil xam shaxs hayoti va faoliyatida
muhim ahamiyat kasb etadi.
" Individ" (lot. Инди ви дум - bo`linmas) - inson shaxsi va uning

hayotining alohidaliligi, shaxs huquqlarining mutlaqligi hamda va o`ziga

xosligini ifodalovchi falsafiy tushuncha. Mazkur tushunchaning ma’naviy,
nazariy jihatlarini o`z ichiga oladigan konseptual va real hayotiy
yonda shuvni aks ettiruvchi amaliy jihatlari mavjud.
Uning nazariy talqini asosida shaxsning jamiyatdagi o`ziga xosligini va
huquqlarini mutlaqla shtirish yotadi. Aksariyat hollarda individ inson
tabiatining o`zida yashiringan deb hisoblanadi.
Individning mohiyatini asoslashga qaratilgan qara shlar
"individualiz m» tushunchasida ifodalanadi. U shaxsiy manfaatlarni
ja miyat manfaatlaridan ustun ko`yishni ifodalovchi tamoyil sifatida
xususiy mulkning paydo bo`lishi bilan bir paytda shakllangan.
Individualiz mning eng qadimiy nazariy ifodasi kiniklar ta’limotidir.
Ushbu maktabning Antisfen, Diogen, Sinopskiy, Kratet kabi
vakillarining fikricha, mohiyatan soxta bo`lgan ijtimoiy aloqalar,
madaniy ko`nikmalarning barchasiga barham berish zarur. Individ ma’nan
faqat o`zigagina tayanishi mumkin. An’anaviy vatanparvarlik axloqiga zid
ravishda o`zlarini "dunyo fuqarolari" - kosmopolitlar deb e’lon qilgan
kiniklar har qanday jamiyatda o`z bilganlaricha, o`z qonunlari bilan ya sha
moq g`oyasini ilgari surdilar, har qanday axloqiy chegaralarni inkor etdilar.
Bunda shaxs avtonomiyasini asosla shga intilish o`ziga xos tarzda namoyon
bo`ladi. Kiniklar faoliyatida individualiz mning amaliyoti ham namoyon
bo`lgan. Masalan, Diogen o`ziga nisbatan " jamoasi, uyi, vatani yo`q" degan
formulani qo`lla shni yaxshi ko`rgan, bochkada kishilar bergan sadaqa
hisobiga kun kechirgan. Diogen ta shqi ta’sirlardan bunday mustaqil holda
yashashni oliy baxt, deb hisoblagan. Uyg`onish davri G`arb falsafasida
individualizm muayyan konsepsiya sifatida shakllandi. Ma’rifatparvarlar (
Gobbs,
Gelvesiy, Golbax) esa, individualiz mni inson faolligi, ayniqsa,
tadbirkorlik faoliyatining universal o`lchovi sifatida e’tirof etdilar.
Ularning fikricha, hatto yaxshilik qilish zamirida ham o`z manfaatlarini
to`g`ri angla sh yoki "oqilona xudbinlik" ( Golbax) yotadi. Kant inson
tabiatiga xos bo`lgan xudbinlikni "o`ta ketgan badbaxtlik" deb hisoblab, o`z
foydasi, manfaati, maqsadlarini ko`zlaydiganlarni "axloqiy egoist" deb
atagan. Shopengauer har bir insonning o`ziga xos yasha shi uchun iroda uning
individualiz mining asosi deb hisoblagan bo`lsa, Chernishevskiy umumiy ish
muvaffaqiyatidan oxiroqibatda individning shaxsiy manfaatlari ham
yut ishidan kelib chiqqan holda, shaxsiy foydani umumiy ishga o`z xohishi
bilan bo`ysundirish g`oyasini ilgari surgan va buni "oqilona egoiz m" deb
nomlangan edi. Shuningdek, individualiz m Shtirner va Nisshe, Sartr,
Bergson va Yaspers qara shlarida ham o`zining yorqin ifodasini topgan.

Jamiyat muammosi kadimdan odamlarni kiziktirib kelgan. Kishilik

ja miyatini o`rganadigan fan soxalari ko`p. Ja miyatning ijtimoiy xayotini
«Iktisodiy nazariyasi», unda kechadigan tarixiy jarayonlar «tarix»,
ja miyatni boshkarish soxasi «Davlat va xukuk nazariyasi»ning tadkikot
ob’ekti bo`lib hisoblanadi. Ijtimoiy falsafa boshka fanlardan farki
ularok jamiyatni o`z-o`zini ta shkillovchi va boshkaruvchi yaxlit bir tizim
sifatida o`rganadi va bu tizimg m xos bo`lgan konunlarni ochishni o`z oldiga
maksad qilib quyadi.
Ja miyat muammosi kadimiy Yunon faylasuflari kara shlarida
markaziy o`rin tutadi.
Platon ta’limotida jamiyat, davlat masalalari muxim o`rin tutadi.
Platon jamiyatga tizim sifatida yondoshib, uning tarkibi, davlat
bo shkaruvi hakidagi qimmatli fikrlar bildirgan.
Qadimiy Yunon faylasufi Aristotel jamiyatni o`rganish bilan
bog`liq fanlarni «Meta fizika» deb nomlagan. Bu fanlar orasida siyosatga
aloxida o`rin bergan. Uning fikricha, jamiyat siyosiy mavjudodlardan
tashkil topgan.

G`arbiy Evropaning G. Spenser (1820-1907), Dyurkgeym (1858- 1917),

Georg Vilgelm Gegel (1770-1831), M. Veber (1864-1920), singari olimlari,
shuningdek K. Marks (1818-1883), Engels (1820- 1895) lar jamiyat xayotini
murakkab ijtimoiy tizim sifatida tadkik etdilar.
Ijtimoiy falsafa jamiyatni taxlil kilishda kuyidagi tamoyillarga
(tezislarga) asoslangan: Ja miyat bir butin yaxlit olamning tarkibiy kismi,
borlik, tabiatning o`ziga xos ko`rinishi, odamlar uyushmasining maxsus
shakli.
Ja miyat bir butinlikni, yaxlitlikni ta shkil etuvchi ijtimoiy
tizimdir. Falsafa jamiyatni yaxltlik sifatida olib utganda va shu asosda
uning mavjudligi, tarakkiyot konunlarini ochib beradi.
Ijtimoiy falsafa jamiyatning barcha tamonlari orasidagi aloqadorliklar
va taraqqiyotni tadqiq etadi.
Ijtimoiy falsafa jamiyat xam olam kabi o`zluksiz xarakatda, o`zgarishda,
taraqqiyotida, deb biladi, unda kechadigan barcha vokea –xodisalarni dinamik
jarayon sifatida o`rganadi.
Ja miyat xayoti murakkab to`zilishga ega. Ja miyat xayotining asosiy
soxalari deganda iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy soxalar nazarda
tutiladi. Ja miyat xayotinig soxalarini kuyidagicha ifodala sh mumkin:
Iqtisodiy hayot sohasi
Ijtimoiy hayot sohasi
Siyosiy hayot sohasi

Ma ’naviy hayot sohasi

Iktisodiy xayot soxasi jamiyatdagi mavjud moddiy ishlab chikarishni
nazarda tutadi. U ja miyat xayotining iktisodiy sharoitlarini yaratishdan
iborat bulgan murakkab ijtimoiy jarayonlarni o`z ichiga oladi.
Jamiyatning ijtimoiy xayoti deganda undagi mavjud turli birliklar,
guruxlarning xayoti xamda, ular orasidagi turli tuman ijtimoiy aloqa va
munosabatlar nazarda tutiladi.
Ja miyatning siyosiy soxasi odamlar,
siyosiy kuchlar-siniflar,
millatlarning
o`zaro siyosiy
munosabatlarini, ularning davlat
xokimiyatini
qo`lga kiritish va mustaxkamla sh borasida ongli
faoliyatlarini kamrab oladi.
Ja miyatning ma’naviy xayot soxasi ma’naviy boyliklar yaratishga
karatilgan faoliyat va uning natijalari: (xilma-xil kara shlar, goyalar,
ta’limotlar,
fan, adabiyot, san’at, ta’lim- tarbiya kabi) ni, ma’naviy
munosabatlarni o`z ichiga kamrab oladi.
Ja miyatlar ochik ja miyat, yopik jamiyat, axboratla shgan jamiyat,
fukorolik jamiyati kabi shakl va ko`rinishlarga ega.
Ochik va yopik jamiyat tushinchalarni ijtimoiy falsafaga ingliz
olimi Karl Popper (1902- 1994) kiritgan. U yopik jamiyatni totalitar
siyosiy tuzimning maxsuli sifatida ta’riflaydi. Ochik jamiyatda
fuqarolar shaxs xisoblanadi. Bunday ja miyatda muayyan qarorlarni kabul
kilishda fuqarolar katna shadilar. Karl Popper ochik jamiyatni bozor
iktisodi (bozor erkinligi) bilan boglaydi. Uning fikricha, dunyoda
insonparvarlik tamoyiliga asoslangan ijtimoiy to`zumni ta shkil etish
uchun insoniyat be shta muxim vazifani ado etish zarur.
Erkinlikni mustaxkamla sh, undan kelib chikadigan mas’uliyatini angla sh;
Dunyoda tinchilik o`rnatish;
Qa shshoqlikka qarshi kura sh;
De mografik «portla sh» karshi kura sh;
Zo`ravonlikka karshi ta’lim- tarbiyani jadalla shtirish.
Axborotla shgan jamiyat tushunchasi amerikalik faylasuf, sosiolog
Olivin Toffler (1928 yilda tugilgan) tomonidan iste’molga kiritilgan,
u postindustrial jamiyatni axborotlashgan jamiyat, deb ataydi.
Axborotla shgan jamiyat deganda informasiya, ijodiyot va
intellektual texnologiyaning axamiyati ortib borgan jamiyat nazarda
tutiladi. Bu jamiyat komp yuterlar, lazer texnikasi, biotexnologiya, gen
injeneriyasi, infarmatika, elektronika, televideokommunikasiya rivoji
bilan boglik ravishda mavjud bula oladi. Bu jamiyatda asosiy etibor
ma shinalarni o`zgartirishga emas, balki kishilar ongi va madaniyatini
o`zgartirishga karatiladi.
Milliy g`oyaning ijtimoiy falsafiy asoslari fani doirasida ideal
ja miyatga nisbatan «fukarolik jamiyati» tushunchasi qo`llanadi. Garchi
fukarolik jamiyati tushunchasi istemolga nisbatan keyin kiritilgan
xisoblansa-da, aslida u haqidagi falsafiy fikrlar kadimiy davrlardan
shakllangan.
Aristotelning «Siyosat» asarida fukarolik jamiyati muammosiga diqqatini
qaratgan va uni "polis" deb atagan.