Mavzu: Frazeologizm reja: 4. Xulosa

Frazeologiya (yun. phrasis — ifoda, ibora va ...logiya) — 1) tilshunoslikning tilning frazeologik tarkibini (^.Frazeologizm) uning hozirgi holatida va tarixiy taraqqiyotida tekshiruvchi boʻlimi; 2) muayyan tildagi frazeologizmlar majmui.
Tilshunoslik boʻlimi sifatidagi F.ning asosiy diqqateʼtibori frazeologizmlar tabiatini va ularning kategorial belgilarini oʻrganishga, shuningdek, frazeologizmlarning nutqda qoʻllanish qonuniyatlarini aniqlashga qaratiladi. F.ning eng muhim muammosi frazeologizmlarni nutkda hosil qilinadigan (yaʼni avvaldan tayyor boʻlmagan) soʻz birikmalaridan farklab, ajratib olish va shu asosda frazeologizmlarning belgilarini aniklashdir. Idiomafrazeologizmlar, frazeologik birikmalar va barqaror jumlalar (maqol va matallar, gapga teng boshqa frazeologizmlar) oʻrtasidagi muayyan tafovutlarga qarab koʻplab tadqiqotchilar F.ni 2 xil: tor va keng maʼnoda tushunadilar. Uni keng maʼnoda tushunilganda, F. doirasiga maqol va matallar, folklorga xos barqaror jumlalar, baʼzi muloqot shakllari (salomlashish, xayrlashish jumlalari) ham kiritiladi. Lekin bu masala, yaʼni F.ni keng maʼnoda tushunish masalasi hanuz munozarali boʻlib qolmokda.
F.ning asosiy vazifalari yoki masalalari: frazeologik tarkibning izchilligini aniklash va shu munosabat bilan frazeologizmning belgi(lik) xususiyatini oʻrganish; frazeologizmlar omonimiyasi, sinonimiyasi, antonimiyasi, polisemiyasi va variantdorligini tavsiflash; frazeologizmlar tarkibida qoʻllanuvchi soʻzlar va ularga xos maʼnolarning oʻziga xos xususiyatlarini aniklash; frazeologizmlarning soʻz turkumlari bilan oʻzaro munosabatlarini oydinlashtirish; ularning sintaktik rolini aniklash; frazeologik birliklar tarkibida soʻzlarning yangi maʼnolari hosil boʻlishini oʻrganish va boshqa F. frazeologik birliklarni ajratish prinsiplarini, ularni oʻrganish, tasniflash va lugʻatlarda tavsiflash metodlarini ishlab chiqadi. F.da ishlab chiqilgan oʻziga xos, xilmaxil metodlar asosida tilning frazeologik tarkibi turlicha: struktursemantik, grammatik vazifaviyuslubiy asoslarga kura tasnif etiladi. Struktursemantik tasnif prinsipi asosiy hisoblanadi.
F. tilshunoslikning mustaqil tarmogʻi sifatida 20-asrning 40-yillarida rus tilshunosligida paydo boʻlgan. Uning dastlabki shakllanishiga rus olimlari A. A. Potebnya, I. I. Sreznevskiy, A. A. Shaxmatov asarlarida asos solingan boʻlsa, barqaror (turgʻun) soʻz birikmalarini alohida tilshunoslik boʻlimi — F.da oʻrganish masalasi 20—40-yillardagi oʻquvmetodik adabiyotlarda — Ye.D.Polivanov, S. Abakumov, L. A. Bulaxovskiy asarlarida koʻtarib chiqilgan. Gʻarbiy Yevropa va Amerika tilshunosligida F. tilshunoslikning alohida boʻlimi sifatida ajratilmaydi.
Oʻzbek tilshunosligida frazeologiya sohasidagi tadqiqotlar oʻtgan asrning 50-yillaridan boshlangan. Shu kungacha frazeologizmlar turli jihatlardan oʻrganilgan (Sh. Rahmatullayev, B. Yoʻldoshev, A. Mamatov va boshqalar), F. boʻyicha bir necha lugʻatlar tuzilgan (Sh. Rahmatullayev, M. Sodiqova), yozuvchilardan Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Hamid Olimjon, Oydin, Said Ahmad asarlarining frazeologik tarkibi tadqiq etilgan. 70—80-yillarda SamDU qoshida frazeologik tadqiqotlarni muvofiqlashtiruvchi va maxsus toʻplamlar chiqaruvchi markaz faoliyat kursatgan.
Frazeologik iboralar o‘z ma’nodoshlari bo‘lmish so‘zlarga nisbatan,
ma’noni kuchli darajada ifodalaydi hamda ularda obrazlilikni yorqin aks ettiradi.
Frazeologik iboralar turmushdagi turli voqea-hodisalarga guvoh
bo‘lish, kishilarning xilma-xil harakat-holatlariga baho berish, tajri-
balarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan aniq-tiniq xulosa-
larning o‘ziga xos obrazli ifodalaridir.
Iboralarga misollar:

• 
  avzoyi buzilmoq – vajohati yomonlashmoq, achchiqlanmoq;
  
• 
  aravani quruq olib qochmoq – uddasidan chiqa olmaydigan ish yoki narsa haqida ortiq darajada maqtanmoq;
  
• 
  bag’ri qon – g’am-a’lamli, g’am a’lamda;
  
• 
  bahri dili ochildi – kayfiyati yaxshilandi;
  
• 
  bosh og’rig’i – ortiqcha tashvish, dahmaza;
  
• 
  boshi osmonga yetmoq – xursand bo’lmoq;
  
• 
  bir kesak bilan ikki quyonni urmoq – ayni bir paytda ikki narsani ko’zlab ish tutmoq (amalga oshirmoq);
  
• 
  bir yoqadan bosh chiqarmoq – hamjihat bo’lmoq, yakdil bo’lmoq;
  
• 
  burgaga achchiq qilib, ko’rpa kuydirmoq - arzimagan narsani deb, jahl ustida nojo’ya, zararli ish qilib qo’ymoq;
  
• 
  besh barmog’ini o’g’ziga tiqmoq – hovliqib, lozim bo’lganidan ko’ra ortiqroq narsani ro’yobga chiqarish uchun intilmoq, nafsga berilmoq;
  
• 
  bir boshini ikki qildi – oilali qildi;
  
• 
  bir boshdan – boshlanishidan, tartib bilan;
  
• 
  bosh egdi – itoat qildi, bo’ysundi;
  
• 
  bosh qo’shdi – aralashdi, qatnashdi;
  
• 
  bosh qotirdi – astoydil o’yladi, chuqur fikrladi;
  
• 
  bosh og’rig’i – ortiqcha tashvish, dahmaza;
  
• 
  boshlarini bir joyga qovushtirdi – oila qurdi;
  
• 
  boshi bilan sho’ng’ib ketdi – butunlay berilib ketdi;
  
• 
  boshi ko’kka yetdi – behad sevindi;
  
• 
  boshi yostiqqa yetganda – kasal bo’lib qolganda;
  
• 
  boshi oqqan tomon – duch kelgan taraf;
  
• 
  boshi osmonda – nihoyatda xursand;
  
• 
  boshida danak chaqdi – ortiq darajada azoblandi;
  
• 
  boshidan oshib yotibdi – ortiq darajada, benihoya ko’p;
  
• 
  boshdan oyoq – bus-butun, to’la-to’kis;
  
• 
  boshiga ko’tardi I – qattiq shovqin qildi;
  
• 
  boshiga ko’tardi II – yuksak darajada izzat-hurmat qildi;
  
• 
  boshiga qilich kelsa ham – har qanday sharoitda ham;
  
• 
  boshiga yetdi – halok qildi;
  
• 
  bosh aylantirdi – esankiratdi; 
  
• 
  dami ishiga tushmoq – qo’rquv aralash hech narsa deyolmay lol bo’lib qolmoq;
  
• 
  dog'da qolmoq - biror narsaning kutilgancha bo'lmagani tufayli o'kinmoq, alamzada bo'lmoq;
  
• 
  dumini tugmoq – qaytmas qilib haydamoq;
  
• 
  dunyoni suv bossa, to’pig’iga chiqmaydi – o’taketgan beg’am, haddan tashqari beparvo;
  
• 
  es-hushini olib qo’ydi – o’ziga haddan ortiq darajada mahliyo qilib qo’ydi;
  
• 
  esi og’ib ketmoq – hayoli biror narsa haqidagi o’y-hayollar bilan band bo’lmoq;
  
• 
  yerga ursa ko’kka sapchiydi – o’taketgan sho’x, o’taketgan betinim;
  
• 
  miyani qoqib, qo’liga bermoq – so’rayverib, miyasini charchatmoq, sergapligi bilan bezdirmoq;
  
• 
  nafasi ichiga tushmoq – qo’rquv aralash hech narsa deyolmay lol bo’lib qolmoq;
  
• 
  nari borib, beri keldi – juda qattiq azoblandi;
  
• 
  nonini tuya qildi – aldab-suldab birovning haqqini o’zlashtirdi;
  
• 
  ona suti og’zidan keldi – haddan tashqari qiynalib ketdi;
  
• 
  og’zi qulog’ida – nihoyatda xursand;
  
• 
  ochiq yuz bilan – yaxshi kayfiyat bilan, xushtabiatlik bilan;
  
• 
  o'rniga qo'ydi - bajardi; o'rinlatdi; 
  
• 
  pashshadan fil yasamoq – biror voqeani bo’rttirib ko’rsatmoq;
  
• 
  qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan – nihoyat darajada beozor, mo‘min;
  
• 
  qo’lini sovuq suvga urmaslik – qiyinroq jismoniy mehnatni mutlaqo qilmaslik;
  
• 
  qordan qutulib, yomg’irga tutilmoq – avvalgisidan ham yomoniga uchramoq;
  
• 
  qo’ynini puch yong’oqqa to’ldirmoq – yolg’on va’dalar bilan aldamoq;
  
• 
  qo’ltig’idan tarvuzi tushdi – umidi puchga chiqib, bo’shashdi;
  
• 
  qo’lni yuvib, qo’ltiqqa urmoq – ixlosi qaytib, ishonmay qo’yish;
  
• 
  sochi tikka bo’ldi – bir lahzaning o’zida nihoyatda g’azablandi;
  
• 
  sabr kosasi to’lmoq – chidami tugab, yashashdan bezmoq;
  
• 
  sichqonning ini ming tanga bo’ldi – qochib qutulgani joy topilmay qoldi;
  
• 
  tarvuzi qo'ldig'idan tushdi - umidi puchga chiqib, bo'shashdi;
  
• 
  tirnoq orasidan kir qidirmoq – yomon niyat bilan deyarli aybi yo’q kishining faoliyatidan ayb topishga harakat qilmoq;
  
• 
  tepa sochi tikka bo’lib ketdi – bir lahzaning o’zida nihoyatda g’azablandi;
  
• 
  tomdan tarasha tushganday – qo’qqisdan, kutilmagan holda va qo’pol tarzda;
  
• 
  to’nini teskari kiyib oldi – o’chakishgan holda qaysarlik qildi;
  
• 
  to’ydan oldin nog’ora qoqdi – ro’yobga chiqishi aniq bo’lmagan narsa haqida hovliqmalik bilan vaqtidan oldin gapirib yubordi;
  
• 
  u qulog’idan kirib, bu qulog’idan chiqib ketdi – e’tibor bermay, xotirasida tutib qololmadi;
  
• 
  xush keldi – yoqdi;
  
• 
  xursandchiligi ichiga sig’maydi – xursandchiligi oshib-toshib ketdi;
  
• 
  yuragini oldirib qo’ydi – bezillab qoldi;
  
• 
  yuz ko’rmas bo’ldi – aloqani butunlay uzdi;
  
• 
  yuragiga qil sig’maydi – juda qattiq tajang bo’lib, ruhan ezilib, hech narsa bilan mashg’ul bo’lolmaydi;
  
• 
  yulduzi yulduziga to’g’ri keldi – bir-biriga mos bo’ldi;
  
• 
  chuchvarani xom sanabsan – xom hayol qilib yuribsan, xomtama bo’libsan;
  

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.ONA TILI 10-SINF
INTERNET MANZILLAR
2.WIKIPEDIYA.COM
3.AUDIOBOOK.UZ
4.fayllar.org