demakdir, farmon alohida paragraflarga bо‘linganligi uchun shunday deb atalardi).
Karl
Buyukning 250 ga yaqin farmoni bizgacha yetib kelgan.
Karl Buyuk 814 yilda 72 yoshida vafot etdi va Axenga kо‘mildi. Taxt uning katta о‘g‘li
Lyudovik Xudojo’yga о‘tdi. Lyudovik davrida (814-840) imperiyaning bolinib ketishiga
urinishlar ko’p bo’ldi. U lapashang qirol bо‘lib, ruhoniylarga (uning Xudojо‘y degan laqabi ham
shuni kо‘rsatadi) va dunyoviy zodagonlarga qaram edi. Uning qirollik davrida ko’p g‘alayonlar
bo’lib turdi.
Karl
Buyuk tomonidan zarb qilingan kumush tanga
Lyudovik Xudojо‘y vafotidan keyin imperator unvonini olgan Lotarga qarshi ikki ukasi —
Lyudovik Nemis bilan Karl Yaltiroqbosh bosh kо‘tardi.841-yilda Fontenua
yonidagi jangda Lotar
ikkala ukasining birlashgan qо‘shinlaridan yengildi, 842 yilda Lyudovik bilan Karl Strasburg
shahri yonida bitim tuzib, Lotar ustidan tо‘la g‘alaba qozonmaguncha kurashni
davom ettirishga
ahd qilishdi.
Endi g‘alaba qozonishga kо‘zi yetmagan Lotar yon berishga majbur bо‘ldi.
843 yilda Verdenda Karl Buyukning uch nabirarasi imperiyani uch qismga bо‘lib oldi.
Verden ahdiga muvofiq akasi Lotar imperatorlik unvonini saqlab qoldi, lekin ukalariga nisbatan
hech qanday maxsus huquqqa ega emas edi.
Lotarga- Italiya, sharqda Reyn bilan g‘arbda Mass, Shelda, Sena va Rona daryolari
о‘rtasidagi yerlar tegdi, Reynning sharqidagi
yerlar Lyudovik Nemisga tegdi, Lotarga qarashli
yerlarning g‘arbidagi yerlar Karl Yaltiroqboshga tegdi.
Verdenda bо‘lgan taqsimot Yevropada keyinchalik vujudga kelgan uchta katta davlat—
Fransiya, Germaniya va Italiyani tashkil topishini belgilab berdi. IX asrning yarmida bu davlatlar
ichida eng yaxliti «g‘arbiy franklar» davlati edi, bu keyinchalik
vujudga kelgan Fransiyaning
kurtagi bo’ldi.Bu yerdagi aholining asosiy ommasi endi tashkil topib kelayotgan franshuz xalqidan
iborat bо‘lib, bu xalq alohida bir shimoliy roman tilida, ya’ni ilk fransuz tilida gapirishar edi. Bu
davlatning poytaxti Parij bо‘lib, u Luara daryosi yaqinidagi Sena daryosida joylashgan.
«G‘arbiy franklar» qirolligi yoki ( X asrdan Fransiya deb atala boshlandi) da Karolinglar X
asrning oxirigacha hokimiyatni о‘z qо‘llari ostida saqlab keldilar. Germaniya bilan Italiyada esa
X asrning boshlarigacha hokimiyatni boshqargan edilar.
«Birinchi fransuz qiroli» Karl Yaltiroqbosh о‘z zodagonlariga yon berishga majbur bо‘ldi.
847 yilda u Mersen kapitulyariysini imzolab, unda har bir erkin kishiga senyor topib olishni taklif
qildi, qirol о‘z fuqarolari ustidan qanday hokimiyatga ega bо‘lsa, senyor ham о‘z vassallari ustidan
shunday hokimiyatga ega edi. 887 yildagi Kyersen kapitulyariysi yer benefitsiylarining nasldan-
naslga meros bо‘lib qolishini qonunlashtirdi.
Karl II Yaltiroqbosh zamonida Fransiya qirolligiga normanlar hujum qila boshlagan edi. Karl
II vafotidan keyin (877 yil) bu hujumlar juda ham avj oldi. Hujum qilganlar qisman norvejlar,
qisman shvedlardan iborat bо‘lgan skandinavlar edi. Ular dengizda suzishni yaxshi bilgan, temir
qurollardan foydalana olgan (chunki Skandinaviyada temir rudasi chqar edi), normanlar
kemalarida fransuz daryolari quyiladigan joylargacha kelib, mamlakatni talab ketardilar.
885—886 yillarda normanlar Parijni 10 oy qamal qildi, lekin ololmadi. Parijning 1chi grafi
Robert Zо‘rning о‘g‘li, graf Ed Parijskiy muvaffaqiyatli mudofaa uyushtirib, dushmanni qaytardi.
Sо‘nggi Karolinglarning biri Karl IV Anqov 911 yilda quyi Sena qirg‘og‘ini normanlar boshlig‘i
— gertsog Rollanga berishga majbur bо‘ldi, Rollan bu yerda kо‘chib kelgan normannlardan iborat
juda kuchli bir knyazlik— Normandiya gersogligini tuzdi. Normanlar mahalliy aholi bilan tezda
aralashib
ketdilar, xristianlikni qabul qildilar va fransuz tili hamda urf-odatlarini о‘zlashtirib
oldilar. Yangi fransuz-normandiya gersogligi Shimoliy Fransiyadagi eng kuchli feodal knyazlik
bо‘lib qoldi, bu yangi knyazlik rasman Karolinglarga vassal-tobe edi, amalda esa ularga mutlaqo
tobe bо‘lmay, ba’zan Parijning о‘zini ham bosib olish xavfini solib turardi.
X asrning oxiriga kelib, Karolinglar dinastiyasi qo’lida faqatgina Lan shahri qoldi, sо‘nggi
Karoling Lyudovik V Yalqov о‘lgandan keyin graf Robert Zо‘rning avlodlaridan biri bо‘lgan
Gugo Kapet 987 yilda zodagonlar va ruhoniylar yig‘ilishi tomonidan Fransiya qiroli etib saylandi.
Shunday qilib, Fransiyani yangi dinastiya — Kapetinglar dinastiyasi idora qila boshladi.(shunday
qilib,687 yilda Pipin II Geristalskiy asos solgan Karolinglar dinastiyasi, 987 yilga kelib, Lyudovik
V Yalqov vafotidan keyin tugadi).
Kapetinglar dinastiyasining asoschisi Gugo Kapet bo’lib,1328-yilda Filipp IV vafotidan
keyin, bu dinastiyada erkak zurriyoti qolmagach, hokimiyatga Filipp VI Valua o’tiradi,va
Kapetinglar dinastiyas tugadi.
Lekin keyinchalik, XII va XIII asrlarda bu dinastiya shaharlarga
suyanib, qaddini rostlab oladi, va Fransiyani birlashtirishga va
markazlashgan davlatga asos
solishga muvaffaq bо‘ladi.
