|
MAVZU: FOTORETSEPSIYA, KO’RISH HUJAYRALARINING TUZILISHI. FOTORETSEPSTSIYA HUJAYRA MEMBRANALARINING MOLEKULAR TUZILISHI.
Fotoretsepsiya hodisasiga mansub bo‘lib, biologik ob’ekt qismlarining yorug‘lik manbai tomon yoki unga teskari yo‘nalishdagi harakatini belgilaydi. Fototropizm oliy va tuban darajali o‘simliklarda, zamburug‘lar hamda o‘troq hayot kechiradigan suv o‘tlarida kuzatilib, o‘sayotgan organizmning yoritilgan tomonlaridagi hujayralar bo‘linish tezliklari va kattaliklarining oshishidagi farqlar orqali amalga oshadi.
YUksak o‘simliklarda sodir bo‘ladigan fototrop reaksiyalarning ko‘rinuvchi nur intensivligiga bog‘liqligi juda murakkab bo‘lib, qoidaga ko‘ra, organlarning o‘sayotgan joyida o‘z aksini topadi. Odatda, o‘simlik tanasi ijobiy, ildizlari esa salbiy fototropizm namoyon etadi. YUksak o‘simliklarda bir necha fotoretseptor tizimlar mavjud bo‘lsa, fikomitsetlarda fototropizmga faqat bitta fotoretseptor tizim javobgar bo‘ladi. Fototrop javoblarda, biologik aktiv yorug‘likning yutilishiga flavin pigmentlari yoki fitoxrom javobgar bo‘ladi. Flavinli pigmentlarda fototropizmga oid fotokimyoviy reaksiya tripletli satxlar ishtirokida, bir kvantli mexanizmga asosan amalga oshadi. Bunga misol qilib kungaboqar o‘simligining sutka davomida quyosh nurlari tushayotgan tomonga egila olish xususiyatini ko‘rsatish mumkin. YOrug‘likning fototrop ta’siri, membrana o‘tkazuvchanligining o‘zgarishi bilan shartlanadigan, auksinlar yon gradientining vujudga kelishi orqali amalga oshadi.
Polyarotropizm ham fototropizmning bir xili bo‘lib, mox va paparotniklarda qayd etilgan bo‘lib, sporalarning chiziqli qutblangan nur tekisligiga nisbatan 90o burchak ostida orientatsiyalanishlari bilan xarakterlanadi. Ma’lumki, polyarotropizm fotoretseptor pigmentlarning fazoviy tartiblangan orientatsiyasiga bog‘liq bo‘lib, flavinlar ana shu xildagi rolga ega.
Ko’rish analizatori, uning tuzilishi va vazifalari. Ko’rish analizatori, uning tuzilishi va vazifalari. Ko’ruv a’zosi-ko’z, ko’z soqqasi va uning yog’rdamchi apparatlaridan tashkil topgan. Ko’z soqqasi shar shaklida bo’lib, ko’z kosasida joylashgan. Ko’z soqqasi uchta parda bilan qoplangan. Tashqi tomondan oqsil parda yog’ki sklera joylashadi. Sklera zich biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan bo’lib, ko’z soqqasining oldingi tomonida tiniq shox pardani hosil qiladi. Sklera ostidagi o’rta parda-tomirli pardada qon tomirlari juda ko’p. Tomirli parda uch qismga: asl tomirli parda, kipriksimon tana va rangdor(kamalak yog’y) pardaga bo’linadi. Tomirli pardaning oldingi qismini rangdor parda hosil qiladi. Bu pardada pigmentlar ko’p. Pigment miqdoriga qarab ko’zning rangi har xil bo’ladi. Shunga ko’ra ko’z qora yog’ki jigarrang, och yashil, ko’k yog’ki kulrang bo’ladi. Rangdor pardada pigment bo’lmasa, ko’z qizil bo’ladi(albinoslar). Rangdor pardaning o’rtasidagi teshik ko’z qorachii atrofida qorachiqni toraytiruvchi xalqasimon mushaklar va uni kengaytiruvchi radial mushaklar joylashgan. Mushaklar qisqarganda qorachiq diametri o’zgaradi. Rangdor pardaning orqasida yasmiq shaklidagi tiniq, ikki tomoni qavariq linza – gavhar joylashgan. U tiniq, yupqa kapsula bilan o’ralgan; bu kapsula maxsus boylamlar yog’rdamida kipriksimon tanaga birikkan. Kipriksimon tan tarkibidagi mushaklar qisqarishi natijasida gavharning egriligi o’zgaradi. Shox parda bilan rangdori parda o’rtasida va rangdor prada bilan gavhar o’rtasida bo’shliq bo’ladi. Birinchi bo’shliq ko’zning oldingi kamerasi, ikkinchisi orqadagi kamerasi deyiladi. Ko’z kameralarida oz miqdorda o’ziga xos suyuqlik bor. Bu suyuqlik suvsimon namlik deb ataladi. Ko’zning ichki tomonida joylashgan to’r parda ancha murakkabroq tuzilgan. To’r pardada yog’rulik va ranglarni sezuvchi tayog’qchalar va kolbachalar deb atalgan hujayralar juda ko’p. To’r pardada kolbachalarning juda ko’p joyi sariq do deyiladi(narsalarni eng yaxshi ko’radigan joyi). Ko’rish nervi kiradigan joyda hech qanday nerv hujayralari yo’q, shu sababli u ko’r do deb ataladi. Ko’z soqqasi bo’shlii tiniq, jelesimon modda-shishasimon tana bilan to’la bo’ladi. Ko’zning yog’rdamchi apparatlariga qosh, kipriklar, ko’z qovoqlari, ko’z yoshi va ko’z soqqasini harakatlantiruvchi mushaklar kiradi. Qosh ko’zni suv va ter tushishidan, kipriklar esa chang kirishidan himoya qiladi. Ko’z qovoqlari reflektor yog’’l bilan yumilish xususiyatiga ega. Qovoqlar yumilib, ko’zni yog’rulikdan va boshqa zararli ta’sirlardan saqlaydi. Ko’z yoshi yosh bezlarida ishlab chiqariladi. Yosh bezlari ko’z kosasining tashqi-yuqori burchagida joylashgan. Ko’z yoshi ko’zning oldingi qismini namlaydi va shox pardani qurib qolishdan saqlaydi. Yosh suyuqligi yosh kanalchalari orqali ko’z yoshi xaltalariga to’planadi. Xaltalardan yosh burun bo’shliiga o’tadi. Ko’z yoshi ko’zga tushgan zarralarni chiqarib tashlashda katta rol o’ynaydi. Butsndan tashqari ko’z yoshi tarkibida mikroblarni o’ldiradigan
moddalar bor. Ba’zi odamlar narsalar rangini ajrata olmaydi. Bu kasallik daltonizm deb ataladi. Agar organizmga yetarli miqdorda vitamin A kirib turmasa, odam kechqurun ko’rmaydigan bo’lib qoladi, bunday holat shapko’rlik deb ataladi.
Ko`z soqqasi sharga o`xshash bo`lib, ko`z kosasida joylashgan. Kuz soqqasining devori uch qavatdan: tashqi-oqsil parda (skera), o`rta – tomirli parda va ichki - tur pardadan iborat. Oqsil pardaning rangi oq bo`lib uning bir qismi ko`rinib turadi. Skeraning orqa tomonidagi qismi teshikdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
