Mavzu: Fonetika va fonologiya. Morfonologiya. Ona tilining vokalizmi (Unli tovushlari). Mavzu rejasi

Unli fonemalar tasnifi jadvali:

Lablarning ishtirokiga ko‘ra	Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra		Tilning vertikal harakatiga ko‘ra
	Old qator	Orqa qator
Yuqori tor unlilar	i		Lablanmagan
		u	Lablangan
O‘rta (keng) unlilar	e		Lablanmagan
		o‘	Lablangan
Quyi (keng) unlilar	a		Lablanmagan
		O	Lablangan

O’zbek tilshunosligida unli fonemalarning boshqacharoq tasniflari ham bor. Chunonchi B.To’ychiboyevning «O’zbek tilining taraqqiyot bosqichlari», O.Azizovning «Tilshunoslikka kirish», M.Mirtojiyevning «O’zbek tili fonetikasi» kabi qo’llanmalarda har bir tilshunos unli tovushlar haqida o’z fikrlarini bayon qilgan.
Shunday qilib, o’zbek adabiy tili, vokalizmining tasnifi va tavsifi masalalari hozirgacha ancha munozarali bo’lib qolayotganligini anglash qiyin emas. Bunday munozaralarga sabab bo’layotgan omillar quyidagicha: 1) eski o’zbek adabiy tili vokalizmga xos 9 unlili tizimning hamda shu tizimga xos juftliklarning (i-ы, u-u, a-a, o-o) hozirgi adabiy til unlilar tizimi ham saqlanganligini asoslashga intilish; 2)qipchoq lahjasi shevalari unlilarga xos fonologik xususiyatlarning hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizimida borligini asoslash harakati; 3)fonemalar o’rnida ularning ottenkalarini (variantlarini) ko’rsatish holatlarining mavjudligi va hokazolar.
Unli tovushlar tasnifi va tavsifi masalasi bo’yicha «Unlilarning unsiz taqdiri» («O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi 1997-yil 4-iyul sonida) nomli maqolada ham bu borada olib borilgan munozoralar keng talqin etilgan.