Мавзу: Физиология фани 2 соат

Саволлар:

1. 
   Тромбоцитлар, қоннинг ивишида қатнашиши.
   
2. 
   Томир-тромбоцитар ва коагуляцион гемостаз.
   
3. 
   Антикагулянтлар.
   
4. 
   Қон ивиш жараёнини бошқариш.
   

Қон пластинкалари
Қон пластинкалари, ёки плакчалари диаметри 2—5 мк бўлган овал ёки думалоқ шаклдаги плазматик тузилмалардир. Одам ва сут-эмизувчиларнинг қон пластинкалари ядросиз, шунинг учун кўпчилик тадқиқотчилар қон пластинкаларини ҳужайрасиз тузилмалар деб ҳисоблашади. Қон пластинкалари ядросиз эканлиги билан тубан даражадаги умуртқалилар қонида бўладиган типик ядроли ҳужайралар — тромбоцитлардан фарқ қилади.
Одамнинг 1 мм³ қонида 200000—400000 қон пластинкаси бор, лекин бу миқдор анча ўзгариб туриши мумкин. Қон пластинкаларининг миқдори сутка мобайнида ҳам ўзгаради: периферик қонда кундузи кўпроқ, кечаси камроқ бўлади. Бу, меҳнат ва дам олиш ритмига боғлиқ бўлса керак; оғир жисмоний ишдан сўнг одамнинг қон пластинкалари 3—5 баравар кўпайиб кетади. Қон пластинкалари 2—5 кун яшайди, шунинг учун қонда пластинкаларининг ҳаммаси 2—5 кунда янгиланиб туради. Қон пластинкалари кўмик ва талоқдаги гигант ҳужайралар — мегакариоцитларда ҳосил бўлади.
Қон томирларидан чиққан қондаги қон пластинкалари тез парчаланади. Қон ивишида муҳим роль ўйновчи факторлар ва ретрактозимлар қон пластинкаларидан плазмага чиқади.
Қон пластинкалари парчаланганда улардан томирларни торайтирувчи модда — серотонин ажралиб чиқади. Шундай қилиб, қон пластинкалари қоннинг ивиш хоссасини кучайтирибгина қолмай, балки томирларни торайтирувчи модда ажратиш йўли билан ҳам қон кетишига тўсқинлик қилади. Организмда қон пластинкаларининг ҳимоя ролини ўйнаши шундан иборат.


Қоннинг ивиши
Қоннинг нвиши — суюқ ҳолатдан желесимон лахтага айлаииши ор-ганизмиинг қон йўқотишга тўсқинлик қиладиган муҳим биологнк ҳимоя реакциясидир.
Майда қон томирининг жароҳатланган жойида қон лахтаси — тромб ҳосил бўлади, у томирни пробка каби беркитиб, қон кетишини тўхтатади. Қоннинг ивиш хоссаси камайганда ҳатто кичкина жароҳатдан ҳам бир талай қон оқиб, ўлим хавфини туғдиради.
Одам қони томирдан чиққач 3—4 минутдан кейин ивий бошлайди, 5—6 минутдан сўнг эса бутунлай дирилдоқ лахтага айланади. Қон томирларининг ички қавати (интимаси) шикастланганда ва қоннинг ивиш хоссаси ортганда бутун организмдаги томирлар ичида ҳам қон ивиб қолиши мумкин. Бу ҳолда тромб қон томирининг ичида ҳосил бўлади.
Қон ивиши плазмадаги оқсил — фибриногеннине физик-химиявий ҳолатининг ўзгаришига асосланади. Фибриноген эриган шаклдан эримайдиган шаклга ўтиб, фибринга айланади ва лахта ҳосил қилади.
Фибрин узун ингичка иплар шаклида чўкиб, тўрлар ҳосил қилади ва тўр қовузлоқларида шаклли элементлар ушланиб қолади. Томирдан чиқарилган қон чилчўпда аралаштирилса, ҳосил бўлаётган фибриннинг кўп қисми чилчўпда қолади. Эритроцитлардан яхшилаб ювиб олинган фибрин оқ рангли бўлиб, тола-тола бўлиб туради.
Шу йўл билан фибрини ажратилган қон фибринсизланган (де-фибринланган) қон деб аталади. У шаклли элементлардан ва қон зардобидан иборат. Демак, қон зардоби таркибида фибриноген йўқлиги билан плазмадан фарқ қилади.
Қон ивиб қолган пробирка бироз вақт қўйиб қўйилса, қон зардобини лахтасидан ажратиш мумкин. Шу пайт пробиркадаги қон лахтаси зичлашади, тортишади ва ундан бироз зардоб ажралиб чиқади.
Бутун қонгина эмас, балки плазманинг ўзи ҳам ивийди. Қонни совуқда центрифугалаш йўли билан плазма шаклли элементлардан ажратилса (совуқ қоннинг ивишига тўсқинлик қилади) ва кейин плазма 20—35° гача иситилса тезда ивиб қолади. Қоннинг ивиш механизмини тушунтириш учун бир қанча назариялар таклиф қилинган. Қон ивишининг ферментатив назариясини ҳозир ҳамма тан олади, бу назарияга бундан юз йилча илгари А. Шмидт асос солган.
Ферментатив назарияга кўра, плазмада эриган фибриногеннинг тромбин ферменти таъсирида эримайдиган фибринга ўтиши қон ивишининг охирги звеносидир.
Томирда юрган қонда тромбин йўқ. У жигарда синтезланадиган протромбин (қон плазмаси оқсили) дан ҳосил бўлади. Тромбин ҳосил бўлиши учун кальций ионлари иштирокида протромбинга тромбопластин таъсир этиши лозим.
Томирда юрган қонда тромбопластин ҳам йўқ. У қон пластинкалар парчаланганда (қон тромбопластини) ёки тўқималар шикастлаиганда (тўқима тромбопластини) ҳосил бўлади.
Қон тромбопластинининг ҳосил бўлиши қон пластинкаларининг парчаланишидан бошланади, бунда ажраладиган моддалар билан қон плазмасидаги глобулин — V фактор (иккиичи поми — глобулш-акцелератор) ва қон плазмасининг иккинчи глобулини — антигемофилик глобулин (иккинчи номи — тромбопластиноген), шунингдек қон плазмасининг яна бир моддаси — тромбопластиннинг плазмадаги компоненти (иккинчи номи — Кристмас фактори) ўзаро таъсир этади. Бундан ташқари, қон тромбопластини ҳосил бўлиши учун кальций ионлари ҳам иштирок этиши лозим.
Тўқималарнинг парчаланган ҳужайраларидан ажраладиган моддалар юқорида эслаб ўтилган қон плазмаси глобулини—V фактор, шунингдек қон плазмаси глобулини — VII фактор (иккинчи номи — проконвертин) билан ўзаро таъсири натижасида, кальций ионлари иштирокида тўқима тромбопластини хосил бўлади. Тромбопластин ҳосил бўлгач қон тез ивий бошлайди.
Тромбопластин ҳосил бўлишида қатнашувчи антигемофилик глобулин қонда бўлмаса қон ивишининг жуда сусайиб кетиши билан характерланувчи касаллик — гемофилия вужудга келади. Бу касалликда ҳатто кичкина жароҳат ҳам хавфли қон кетишига олиб боради.
Плазмадан тромбинни ажратиб кўплаб олиш имконини берадиган химиявий усуллар ишлаб чиқилган. Тромбин қон ивишини анча тезлатади. Масалан, кальций чўкиб қолиши сабабли тромбин ҳосил бўлмайдиган оксалат қонга тромбин қўшилгач бу қон пробиркада 2—3 секундда ивиб қолади. Орган (масалан, жигар, талоқ, мия) жароҳатланганда томирни боғлаб ҳам қонни тўхтатиб бўлмаса, юзига тромбин эритмаси билан ҳўлланган дока ёпилса, қон кетиши дарҳол тўхтайди.
Фибриноген фибринга айлангач ҳосил бўлган лахта зичлашади, тортишади, бошқача айтганда, лахта ретракцияси рўй беради. Бу процесс қон пластинкалари парчаланганда ҳосил бўлувчи ретрактозим деган модда таъсирида вужудга келади. Қон пластинкалари жуда камайиб кетганда ҳам қон ивиши мумкин эканлиги, лекин лахта зичлашмай, ғовак ҳолда қолаверганидан, шикастланган томирни яхши беркита олмаслиги қуёнлар устида қилинган экспериментларда кўрсатиб берилди.
Қоннинг ивиш хоссаси нерв системаси таъсирида ўзгаради. Оғриқ таъсир этиб турганда қон ивиши тезлашиб, қон кетишига тўсқинлик қилади. Бўйиннинг юқоридаги симпатик тугуни таъсирланганда қоннинг ивиш вақти қисқаради, таъсирот тўхтатилганда эса узаяди.
Қоннинг ивиши шартли рефлекс йўли билан ҳам ўзгариши мумкин. Масалан, бирор сигнал оғритувчи таъсирот билан кўп марта бирга берилса, илгари қон ивишига ҳеч қандай таъсир кўрсатмаган сигналнинг бир ўзи берилганда ҳам бу процесс тезлашади. Нерв системаси таъсирланганда организмда қандайдир моддалар ҳосил бўлиб, қон ивишини тезлаштиради деб ўйлаш мумкин. Масалан, адреналин қоннинг ивиш хоссасини ошириши маълум. Буйрак усти безларидан адреналин чиқишини нерв системаси кучайтиради, оғриқ таъсир этиб турганда ва эмоционал ҳолатларда (масалан, ҳаяжонда) адреналин кўпроқ чиқади. Шу билан бир вақтда адреналин артерия ва артериолаларни торайтиради ва шу тариқа қон томирлари жароҳатланганда қон кетишини ҳам камайтиради. Бу фактларнинг мословчи ахамияти аниқ.
Бир қанча физикавий омиллар ва химиявий бирикмалар қоннинг ивишига тўсқинлик қилади. Қоннинг ивиш процессини анча сусайтирувчи совуқнинг таъсирини шу муносабат билан биринчи галда қайд қилиб ўтиш лозим.
Деворлари парафин ёки силикон билан қопланган ва шунинг учун қон юқмайдиган бўлиб қолган шиша идишга қон солиб қўйилганда ҳам қоннинг ивиши секинлашиб қолади. Қон бундай идишда бир неча соат суюқ туриши мумкин. Бу шароитда қон пластинкаларининг парчаланиши ва тромбин ҳосил бўлишида қатнашувчи моддаларнинг қон пластинкаларидан ташқарига чиқиши анча қийинлашади.
Оксалат ва цитратлар қон ивишига тўсқинлик қилади. Қонга натрий цитрат қўшилганда кальций ионларини боғлаб олади; аммоний оксалат эса кальцийни чўктиради. Қонга натрий цитрат қўшилганда ҳам, аммоний оксалат қўшилганда ҳам тромбопластин ва тромбин ҳосил бўла олмайди. Оксалатлар ва цитратлар организмдан ташқарида қонни ивишдан сақлаш учун қўлланилади. Уларни организмга кўплаб киритиш мумкин эмас, чунки қон кальцийининг боғланиб қолиши организмнинг ҳаёт фаолиятини бузиб қўяди.