Mavzu: fito pereparatlari olish uchun homashiyo tayyorlash

MAVZU: Fitopreparatlar olishda ishlatiladigan apparatlar.
Zamonaviy fitokimyoviy preparatlar ishlab chiqarishda bir qator texnologik jarayonlar mavjuddir. Bu jarayonlar xomashyoni ekstraksiyaga tayyorlash, xom ashyo va tayyor maxsulotni maydalash, suyuq ektraktdan maxsulotni ajratish, dorivor moddalarni tozalashdir. Odatda o’simlik xom ashyosini ektraksiyaga tayyorlash uchun birinchi navbatda ko’pincha maydalash jarayoni amalga oshiriladi. Ekstraksiyalashda maydalashning eng qulay fraksiyasi bu xom ashyoni 3-6 mm gacha kattalikda maydalashdir. Qattiq jismlarning tashqi kuch ta‘sirida bo’lakchalarga yoki zarrachalarga bo’linishiga maydalash jaryoni deb ataladi. Buning uchun xar xil tuzilishga ega bo’lgan va ishlash usuli bilan bir-biridan farqlanadigan maydalagichtegirmonlardan foydalaniladi. Maydalash darajasi (i) deb, maydalanadigan jismning boshlan\ich diametrini (db)
maydalanganda xosil bo’lgan zarracha diametriga (do) bo’lgan nisbatiga aytiladi:
dboshi
I -----------
Doxiri
Jismlarning maydalanishi ularning fizik-mexanik xossalariga (jism shakli, zichligi, qayishqoqligi) va tegirmonlarga bog'liq bo'ladi. SHuning uchun maydalagich tegirmonlari maydalanayotgan jism xususiyatiga qarab tanlab olinadi. Qayishqoq va zich jismlar uchun zarb bilan va zarb ezish usulida ishlaydigan tegirmonlarni olish maqsadga muvoffiqdir: jo’vali, tishli-jo’vali, diskli, bol\ali. Qattiq va mo'rt jismlarni maydalash uchun zarb bilan ishlashga asoslangan tegirmonlar va qarama-qarshi oqimda ishlaydigan xamda zarb va ishqalanishga asoslangan tegirmonlar (zo’ldirli, tebranma xarakatli tegirmonlar) qo’llanilishi mumkin. O’simlik xom ashyolari qanday maqsadda ishlatilishiga qarab dastlabki va takroriy maydalanishi mumkin. O’simlik xom ashyolarini maydalash jarayoni o’t va ildiz qirqgichlar yordamida amalga oshiriladi. O‘t qirqgich- o’simlik xom ashyolarini maydalash jarayoni o’t va ildiz qirqgichlar yordamida amalga oshiriladi. O’t qirqgich oddiy tuzilgan bo’lib, diskli va do’mbirali bo’ladi. Do’mbirali o’t qirqgichda egri chiziqli picho\i, salmoqli \ildirak (maxovik) kegay (spitsa) ga mustaxkamlangan bo’ladi. O’simlik xom ashyosi pichoq ostiga tasma yordamida
yuboriladi. Bunda tasma yoki pichoqning xarakat tezligiga qarab maydalanish kattakichikligi ta‘minlanadi(2-rasm). Ildiz qirqgichning ikkita pichoqi bor, yuqoridagisi ekssentrikka maxkamlangan bo’lib, yuqoriga va pastga xarakat qiladi, pastkisi qimirlamay turadi. Maydalanadigan xom ashyo pichoqlar orasiga xarakatlanadigan tarnovcha orqali yuboriladi. Maxsulotning maydalik darajasi pichoq orali\ining katta kichikligi bilan boshqariladi. Agar o’simlik quruq bo’lib, kesish qiyin bo’lsa, oldindan uni namlangan matoga o’rab qo’yiladi. Silliq va tishli yuza jo‘vali tegirmonlar. Bu maydalagichlarni ish unumi yuzasining tuzilishiga bo\liq. Tish yuza jo’vali tegirmon silliq yuzasiga nisbatan ancha katta bo’laklarni xam maydalash imkoniyatiga ega. Bolg‘achali tegirmon-ichki devori zirxlangan qalin metalldan tayyorlangan tana, markaziy o’qga o’rnatilgan diskdan iborat bo’lib, uning markazidan devorga qarab, bir nechta bol\acha o’z o’qi atrofida qimirlamaydigan qilib o’rnatilgan bo’ladi. Tananing tubiga echiladigan elak o’rnatilgan bo’lib, maydalangan modda elakdan uzluksiz o'tib ketaveradi. Bu esa maydalash jarayonini tezlatadi. Tebranma xarakatli tegirmon. Maydalanish darajasini oshirish va jarayonni jadallashtirish maqsadida tebranma xarakat qiluvchi tegirmondan foydalaniladi. Bu tegirmon nomuvozanat o’qga o’rnatilgan va ichida zo’ldirlari bo’lgan do’mbiradan tashkil topgan. Uning tebranma tezligi daqiqasiga 1500 dan 3000 gacha bo’ladi. Kolloid tegirmonlar –o’ta mayda talqon olish uchun ishlatiladi. Tegirmon tez aylandigan makrutiysimon \ildiraklardan iborat bo’lib, ularning o\irligi 0,005 mm ni

tashkil qiladi. Jism bu oraliqdan o’tib maydalaniladi. Zo‘ldirli tegirmon-bir jinsli kuknlarni olishda qulay va tuzilishi jixatidan qulay va sodda. Zo’ldirli tegirmon do’mbira va uning ichiga joylashtirilgan xar xil kattalikdagi (50-150 mm gacha) po’lat yoki chinnidan tayyorlangan zo’ldirlardan iborat bo’ladi. Zo’ldirlar orasidagi xom ashyo ishqalanish kuchi va markazdan qochuvchi kuch ta‘sirida maydalanadi. Tegirmonning ma‘lum tezlikdagi xarakatida zo’ldirlar markazdan qochuvchi kuch ta‘sirida yuqoriga ko’tarilib, zo’ldir o\irligi bu kuchni engganda u pastga tushib xom ashyoni zarb bilan urib maydalaydi. Agar tegirmon do’mbirasi katta tezlikda aylanganda, zo'ldirlar markazdan qochuvchi kuch ta‘sirida do’mbira devoriga yopishgan xolda aylanaveradi, urinish sodir bo’lmaydi, natijada tegirmonning ish unumi pasayib ketadi.

Agar do’mbiraning aylanish tezligi mo’ljaldagidan kam bo’lganda, markazdan qochuvchi kuch sust bo’lib, zo’ldirlar ko’tarilmaydi. Bunda xom ashyo etarli bajarilmaydi. Agar o’simlik quruq bo’lib, kesish qiyin bo’lsa, oldindan uni namlangan matoga o’rab qo’yiladi. Silliq va tishli yuza jo‘vali tegirmonlar. Bu maydalagichlarni ish unumi yuzasining tuzilishiga bo\liq. Tish yuza jo’vali tegirmon silliq yuzasiga nisbatan ancha katta bo’laklarni xam maydalash imkoniyatiga ega. Bolg‘achali tegirmon-ichki devori zirxlangan qalin metalldan tayyorlangan tana, markaziy o’qga o’rnatilgan diskdan iborat bo’lib, uning markazidan devorga qarab, bir nechta bol\acha o’z o’qi atrofida qimirlamaydigan qilib o’rnatilgan bo’ladi. Tananing tubiga echiladigan elak o’rnatilgan bo’lib, maydalangan modda elakdan uzluksiz o’tib ketaveradi. Bu esa maydalash jarayonini tezlatadi. Tebranma xarakatli tegirmon. Maydalanish darajasini oshirish va jarayonni jadallashtirish maqsadida tebranma xarakat qiluvchi tegirmondan foydalaniladi. Bu tegirmon nomuvozanat o’qga o’rnatilgan va ichida zo’ldirlari bo’lgan do’mbiradan tashkil topgan. Uning tebranma tezligi daqiqasiga 1500 dan 3000 gacha bo’ladi. Kolloid tegirmonlar –o’ta mayda talqon olish uchun ishlatiladi. Tegirmon tez aylandigan makrutiysimon \ildiraklardan iborat bo’lib, ularning o\irligi 0,005 mm ni tashkil qiladi. Jism bu oraliqdan o’tib maydalaniladi. Zo‘ldirli tegirmon-bir jinsli kuknlarni olishda qulay va tuzilishi jixatidan qulay va sodda. Zo’ldirli tegirmon do’mbira va uning ichiga joylashtirilgan xar xil kattalikdagi (50- 150 mm gacha) po’lat yoki chinnidan tayyorlangan zo’ldirlardan iborat bo’ladi. Zo’ldirlar orasidagi xom ashyo ishqalanish kuchi va markazdan qochuvchi kuch ta‘sirida maydalanadi. Tegirmonning ma‘lum tezlikdagi xarakatida zo’ldirlar markazdan qochuvchi kuch ta‘sirida yuqoriga ko’tarilib, zo’ldir o\irligi bu kuchni engganda u pastga tushib xomashyoni zarb bilan urib maydalaydi. Agar tegirmon do’mbirasi katta tezlikda aylanganda, zo’ldirlar markazdan qochuvchi kuch ta‘sirida do’mbira devoriga yopishgan xolda aylanaveradi, urinish sodir bo’lmaydi, natijada tegirmonning ish unumi pasayib ketadi. Agar do’mbiraning aylanish tezligi mo’ljaldagidan kam bo’lganda, markazdan qochuvchi kuch sust bo’lib, zo’ldirlar ko’tarilmaydi. Bunda xom ashyo etarli bajarilmaydi.Buglatilgan eritma davriy ravishda pastki chikish joyi orkali olinadi. Separator utkazgich mexanizm ulangan metall utirgichga urnatilganki, unda separator tik ukining yukorisigacha ajralish jarayoni yuz beradigan charxga mustaxkamlangan. CHarxning asosi tarelkani ushlab turishni tashkil kiladi, shu asosda paket tarelkalar tashki porshin, taglik, kopkoklar va tarelkalar orasidagi suyuklikni chikarish uchun kompakt klapanlar urnatilgan. Separatorda kabul kiladigan va bosim ostida chikarib yuboriladigan disklar mavjud. SHlemlar chukkanda, chukindini kabul kiladigan moslama va tarelkalar orasidagi suyuklikni kabul kiluvchi moslamalar bor. Suv uzelining tarmogi kalkon suvlarni charxga etkazib berishga xizmat kiladi. Separatorni boshkaruvchi kuli yoki avtomatik usul bilan charxni ishga tushiradi. Separatorning ish jarayoni: CHarxning ish vaaktidagi aylanishi tufayli gidrouzel yordamida kalkon suv separatorga chikadi, tashki porshin kutarilishi natijasida razgruzka yoriklari tusadi. Jarayondan xosil bulgan suyuklik kabul kilish kommunikatsiyasidan charxga kuyiladi, bosimli disk yordamida fugatga junatiladi. Tarelkalardan ajralib chikkan chukindining bir kismi charxga tashlab turiladi. Ish xajmi tuldirilgandan keyin separatorning ishi tuxtatiladi. Kalkon suv klapanli moslamaga yuboriladi, sung charxdan tarelkalar orasidagi suyuklik ajratiladi. Sung kalkon suv yordamida tashki porshen tushiriladi va aylanma yoriklar ochiladi, yoriklar orasidan shlamm kabul kilgichga chukmalar tashlanad.