|
shaxsiy dispozistiyalar
ham deb ataladi. Ular
shaxs tomonidan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. YA‟ni,
ba‟zan shunday bo„ladiki, shaxs o„zi amalga oshirgan ishi yoki
o„zidagi o„zgarishlarga nisbatan shakllangan munosabatning haqiqiy
sababini o„zi tushunib etmaydi, «Nega?» degan savolga «O„zim ham
bilmay qoldim, bilmayman», deb javob beradi. Bu anglanmagan
dispozistiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar shaxs biror kasbga
ongli tarzda qiziqib, uning barcha sir-asrorlarini egallash uchun
astoydil harakat qilsa, bunda vaziyat boshqacharoq bo„ladi, ya‟ni,
dispozistiya anglangan, ongli hisoblanadi.
SHu nuqtai nazardan
motiv
- konkretroq tushuncha bo„lib, u
shaxsdagi u yoki bu xulq-atvorga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni
tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi. Mashhur nemis olimi
Kurt Levin motivlar muammosi, ayniksa, shaxsdagi ijtimoiy xulq
motivlari borasida katta keng hamrovli tadqiqotlar olib borib, shu
narsani aniqlaganki, har bir odam o„ziga xos tarzda u yoki bu
vaziyatni idrok qilish va baholashga moyil bo„ladi. SHunisi
ajablanarliki, o„sha bir konkret vaziyat xususidagi turli shaxslarning
baholari ham turlicha bo„ladi. Bundan tashqari, bir shaxsning o„zi ham
o„zidagi holat, kayfiyatga bog„liq xolda bir xil vaziyatni alohida
xollarda turlicha idrok qilishga moyil bo„larkan. SHuning uchun ham
odamning ayni paytdagi real harakatlarini o„sha ma‟lum sharoitdagi
ichki va tashqi stimullarga uning bergan bahosi yoki reakstiyasi
sifatida qaramay, balki unda shunga o„xshash holatlarni idrok qilishga
ichki bir hozirlik - dispozistiyaning mavjudligi bilan tushuntirish
to„g„riroq bo„ladi. SHu ma‟noda shaxs xulqining motivastiyasi turli
sharoitlardan orttirilgan tajribaga tayangan, ongli tahlillar, hattoki,
ijtimoiy tajriba normalarining ta‟sirida shakllanadigan sabablar
kompleksini o„z ichiga oladi. Masalan, texnika oliygohlarida:
«Materiallarning qarshiligi» nomli kurs bor deylik. SHu kursni
o„zlashtirish va undan sinovdan o„tish ko„pchilikka osonlikcha ro„y
bermaydi. Hali kurs boshlanmasdanok, yosh talabalarda shu kurs va
uning talablariga nisbatan shunday ustanovka shakllanadiki, albatta,
bu kurs qiyin, uni olib boruvchi o„qituvchi o„ta talabchan, kattiqqo„l
va hokazo degan. Bunday motivastiya mana necha avlod talabalar
boshdan kechirayotgan holat. Endi konkret shaxsning dars jarayoni
boshlangan keyingi harakatlari konkret motivlar bilan izohlanadi va
tirishqoq talaba uchun bu fan ham boshqa fanlar qatori tinimsiz
izlanish, o„z vaqtida darslarni tayyorlashni talab qilsa, boshqasi uchun
(dangasaroq talaba uchun) bu darsdan keyin dars yo„q va u qachon
shu semestr tugashini kutib harakat qiladi.
Har qanday motivlarning orqasida shaxsning ehtiyojlari yotadi.
YA‟ni, maqsadli hayotda shaxsda avval u yoki bu ehtiyojlar paydo
bo„ladi va aynan ularning tabiati va zaruratiga bog„liq tarzda xulq
motivlari namoyon bo„ladi. Misol uchun talabaning o„quv faoliyatini
olish mumkin. Bilim olish maqsadi bilim, ilm olish, qiziquvchanlik
ehtiyojini paydo qiladi. Bu ehtiyoj taraqqiyotning ma‟lum bir davrida,
masalan, bog„cha yoshidan boshlab qoniqtirila boshlaydi. Bolaga sotib
olib berilgan kitoblar, daftar va boshqa o„quv qurollari, ma‟lum ta‟lim
maskanida tashkil etilgan shart-sharoitlar va u erdagi bevosita bilim
olishga qaratilgan faoliyatning o„zi, bola uchun motiv o„rnini bosadi.
YAna bir oddiy misol: qo„lingizda kitob bor. Siz hali uni o„qishni
boshlamadingiz. Lekin o„qish istagi bor, shu istakning ortida esa,
o„sha mazmunni bilish va uning mohiyatini bilib olish ehtiyoji turadi.
Rus olimi R. Nemov shaxsdagi motivastion sohani quyidagicha
tasavvur qiladi. Umuman, har qanday shaxsdagi mavjud ehtiyojlarni
ikki guruhga bo„lish mumkin:
1.
Biologik ehtiyojlar
- bu - fiziologik (tashnalik, ochlik, uyku),
jinsiy, moslashuv ehtiyojlari.
2.
Ijtimoiy ehtiyojlar
- bu - mehnat qilish, bilish, estetik va
axloqiy-ma‟naviy ehtiyojlar.
Ehtiyojlarni biologik hamda ijtimoiy turlarga bo„lganimiz bilan
shu narsani unutmasligimiz lozimki, shaxsdagi har qanday ehtiyojlar
ham ijtimoiylashgan bo„ladi, ya‟ni, ular o„sha jamiyat va muhitdagi
qadriyatlar,
madaniy
normalar
va
insonlararo
munosabatlar
xarakteriga bog„liq bo„ladi. Masalan, eng tabiiy va tushunarli
hisoblangan bizning emishga - ovqatga bo„lgan ehtiyojimizni olsak, u
ham konkret muhitga qarab turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi.
YAna misol uchun, tuy marosimlari yoki juda to„kin dasturxon
atrofida o„tirgan odam nima uchun shunchalik ko„p ovqat iste‟mol
qilib yuborganini bilmay qoladi. Agar bu tabiat qo„yni yoki paxta
dalasidagi hashar bo„lsa-chi, bir burda issiq non ham butun tanaga
rohat baxsh etuvchi malham bo„lib, ochlikni bilintirmaydi. Kamtarona
dasturxondan ovqat eb o„rgangan kishi oz-oz eyishga o„rgansa,
yoshligidan normadan ortiq eb o„rgangan odam vrach oldiga borib,
o„zi uchun ozdiruvchi dori-darmon so„rasa so„raydiki, lekin uyda o„zi
emishini nazorat qilishi kerakligini bilmaydi. Demak, bu ham
madaniyatga, etikaga, oila muhitiga bevosita bog„liq narsa ekan.
Umuman shaxs ijtimoiy xulqi motivi haqida gap ketganda,
uning ikki tomoni yoki elementi ajratiladi:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
