Mavzu: Fanining maqsadi, vazifasi va ahamiyati

Mavzu: Fanining maqsadi, vazifasi va ahamiyati

• Reja:
• Fanning maqsadi
• Fanning vazifasi
• Introduksiya qilingan o’simliklar

• Introduksiya (lot. introductio -joriy qilish), oʻsimliklar introduksiyasi — turli oʻsimliklar turlari va navlarini oʻz tabiiy arealidan ilgari uchramagan hududlarga koʻchirish (jalb etish).
• "Introduksiya" tushunchasi 19-asrning 2-yarmidan buyon qoʻllanib kelinmoqda.
• Oʻsimliklar introduksiyasi nazariyasini shveysariyalik botanik A. Dekandol (1806—1893) 1855 yilda asoslab bergan.

• N. I. Vavilov oʻzi yaratgan madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari nazariyasi asosida 1920-yilda introduksiyaning ilmiy asoslarini ishlab chiqdi.
• Hozir deyarli barcha qitʼalarda yetishtirilayotgan madaniy oʻsimliklarning koʻpchiligi turli geografik oʻlkalardan tarqalgan, "koʻchirib keltirilgan" oʻsimliklar hisoblanadi.

• Oʻsimliklar tabiiy arealdan yangi hududlarga introduksiya qilinganda turlar (navlar)ning hayotchanligi va introduksiyaning maqsadi boʻlgan qimmatli xoʻjalik belgilarining yaxshilanishi yuz beradi: meva (urugʻ) hosildorligi koʻtariladi, fitomassa koʻpayadi, muhitning turli omillariga, kasallik, zararkunandalarga chidamliligi ortadi va boshqa "Oʻz markazlari"dan introduksiya etilishi oʻsimliklar arealini maʼlum doirada kengaytirdi va bu borada ayrim oʻsimliklarning birlamchi markazlar bilan boʻlgan aloqasi uziladi.

• 16—17-asrlarda Amerikadan Yevropaga makkajoʻxori, kartoshka, kungaboqar, pomidor, tamaki va boshqa oʻsimliklar tarqalgan boʻlsa, 17-asrdan boshlab Shimoliy Amerikada Yevropadan keltirilgan olxoʻri, olma, nok, kashtan va boshqa oʻsimliklar oʻstirildi. Avstraliyada makkajoʻxori, qovoq, zaytun, uzum, sitruslar paydo boʻldi.

• Masalan, yer yongʻoqning vatani — Shimoliy Argentina, biroq hozir yer yongʻoq eng koʻp ekvatorial Afrikada yetishtiriladi. Kartoshkaning vatani — Janubiy Amerika boʻlsa ham, u dunyoning koʻpgina davlatlarida asosiy ozuqa mahsuloti hisoblanadi.
• Oʻrta Osiyo ham koʻpgina madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazi hisoblanadi va bu yerda ularning xilma xil shakllari uchraydi.
• Shu bilan bir qatorda, 19-asrda va undan avval Oʻrta Osiyoga aholiga nomaʼlum boʻlgan oʻsimliklar keltirilgan, ular iqlimlashtirilib, asosiy ekinlarga aylangan.

• Masalan, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Oʻsimliklar eksperimental biologiyasi instituti gʻoʻzaning yovvoyi turlarini yigʻish boʻyicha akademik A. Abdullayev boshchiligida 1975 yilda Meksika, 1984 yilda Peru, 1989—90 yillarda Shri Lanka, Hindiston, Xitoy, 1997 yilda Avstraliyaga ilmiy ekspeditsiyalar yuborgan).

• Oʻrta Osiyoda, shu jumladan, Oʻzbekistonda introduksiya natijasida kartoshka, pomidor, shirin qalampir, baqlajon, karam, ayrim koʻkat va ziravorlar, yer yongʻoq, hurmo, limon, unabi kabi oʻsimliklar, sabzavotlar, poliz ekinlari, meva turlari tarqaldi.
• Masalan, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Oʻsimliklar eksperimental biologiyasi instituti gʻoʻzaning yovvoyi turlarini yigʻish boʻyicha akademik A. Abdullayev boshchiligida 1975 yilda Meksika, 1984 yilda Peru, 1989—90 yillarda Shri Lanka, Hindiston, Xitoy, 1997 yilda Avstraliyaga ilmiy ekspeditsiyalar yuborgan).

• Botanika va seleksiya muassasalarida oʻsimliklar introduksiyasi va soʻngra ularni iqlimlashtirish ishlari olib boriladi. XX asrning 30-yillarida Oʻzbekistonda tashkil etilgan ilmiy tashkilotlar ilmiy reja asosida jahon madaniy va yovvoyi oʻsimliklarining xilma-xil turlarini yig’ish, introduksiya ishlarini boshladilar.
• Hozirgi Oʻzbekiston oʻsimlikshunoslik, Oʻzbekiston gʻoʻza seleksiyasi va urugʻchiligi, Genetika va oʻsimliklar eksperimental biologiyasi, Botanika ilmiy tekshirish institutlari va Botanika bogʻida Introduksiyalangan va mahalliy navlar asosida turli ekinlarning kolleksiyalari tashkil etilgan.

• Jahon mamlakatlari oʻrtasida ilmiy hamkorlik kengaygan sharoitlarda introduksiyaning vazifasi oʻsimliklarni ilmiy asosda yangi oʻlkalarga jalb etish va mavjud ekinlar nav tarkibini zamonaviy sanoat navlari bilan boyitishdan iborat.

• Introduktsiya qilingan (moslashtirilgan) turlar eng muhim (asosan, morfologik) bеlgilariga ko‘ra turli darajadagi sistеmatik birliklarga kiradi.
• Tadqiqotlar natijasida Farg‘ona vodiysida 3 bo‘lim, 5 sinf, 45 qabila, 70 oila va 224 turkumga mansub 454 tur introduktsiya qilinganligi ko‘rsatdi. N.I.Vavilov (13), P.M.Jukovskiy (31), N. A. Bazilеvskaya (5) larning ilmiy asarlaridan ma'lumki, madaniy o‘simliklar singari xushmanzara o‘simliklar ham yеr yuzining alohida hududlaridan kеlib chiqqan.

• Introduktsiya kuzatishlar har bir turning o‘z arеali doirasidan chiqib, yangi muhit sharoitlariga moslashuvi ularning hayotiy shakllari hamda chiqib kеlishi hududlariga bog‘liq ekanligini ko‘rsatdi.

• O‘simliklarning muvaffaqiyatli introduktsiyasida turning ekologik potеntsiali, ya'ni abiotik va edafik (tuproq tarkibi) omillarga bo‘lgan munosabati muhim hisoblanadi.

• O‘simliklarning introduksiya qiymati quyidagi 4 ta asosiy ko‘rsatkichlarga ko‘ra guruhlarga ajratiladi.
• -urug‘idan ko‘payishga moyilligi:
• -tabiiy (vеgеtativ) ko‘payishga moyilligi:
• -haroratni qisqa muddatli pasayishiga munosabati:
• -quyosh radiatsiyasiga munosabati.

• Papayya nihollari

• E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!!!