Мавзу: Фалсафий антропология

Борди-ю инсонда моддийлик ва руҳий томонлар бир хилда тараққий этган бўлса, киши ҳам жисмонан, ҳам маънавий соғлом бўлиб, унда ақлу заковат, инсофу диёнат, одобу аҳлоқ, илму маърифат қарор топиб, ҳайвоний нафслардан ўзини тийиши, ва қул бўлишдан сақланиши, мол-дунёга ҳаддан зиёд берилмай, унга оқилона муносабатда бўлиши, ҳар хил хато ва нуқсонларнинг олдини олиши мумкин. Руҳий-маънавий жиҳат, инсоннинг ички руҳий дунёсининг бойлиги, теранлиги одамни инсон қиладиган, унинг ҳаётини мазмунли, турмушини гўзал қиладиган асосий омилдир.

• Борди-ю инсонда моддийлик ва руҳий томонлар бир хилда тараққий этган бўлса, киши ҳам жисмонан, ҳам маънавий соғлом бўлиб, унда ақлу заковат, инсофу диёнат, одобу аҳлоқ, илму маърифат қарор топиб, ҳайвоний нафслардан ўзини тийиши, ва қул бўлишдан сақланиши, мол-дунёга ҳаддан зиёд берилмай, унга оқилона муносабатда бўлиши, ҳар хил хато ва нуқсонларнинг олдини олиши мумкин. Руҳий-маънавий жиҳат, инсоннинг ички руҳий дунёсининг бойлиги, теранлиги одамни инсон қиладиган, унинг ҳаётини мазмунли, турмушини гўзал қиладиган асосий омилдир.
• Инсонни маънавий, аҳлоқий жиҳатдан безайдиган ажойиб фазилатлардан бири - унинг ҳалол, покиза яшаши, бировларнинг ҳақига заррача хиёнат қилмасликдан иборатдир. Ҳаром билан ҳалолни фарқлаш, фақат ўз меҳнати эвазига яшаш, ҳаромдан ҳазар қилиш, текинхўрликни, ўғриликни, боқимандаликни катта гуноҳи азим ва аҳлоқсизлиқ, деб билиш - булар Шарқ, хусусан, Марказий Осиё мутафаккир-файласуфларнинг илгари сурган энг муҳим ғоялари ҳисобланади.

Демак, инсоннинг моҳиятини фақат ё унинг ижтимоий жиҳатларидан келиб чиқиб таърифлаш, ёки уни табиий биологик ва руҳий-маънавий жиҳатларидан ажратган ҳолда тасаввур қилиш бир томонлама ва нотуғридир. Инсон муаммосини таҳлил қилишда ҳам табиий-биологик, ҳам руҳий-маънавий ва ҳам ижтимоий омилларнинг ўзаро бирлигига асосланиб ўрганиш тўғри бўлади. Чунки инсон организмида модда ва энергия алмашинуви, танасининг тўқима тузилиши, тана аъзоларининг функциялари, ундаги рефлекслар, инстинктлар, асаб тизими, танадаги қон айланиши, тананинг атроф-муҳиятга мослашуви, ундаги ҳаёт жараёнининг таъминланиши ва шу кабилар табиий биологик жиҳатлардир. Булардан ташқари, яна ундаги овқатланиш, модда алмашинуви, зурриёд қолдириш ва шулар кабилар ҳам табиий-биологик хусусиятлардир.

• Демак, инсоннинг моҳиятини фақат ё унинг ижтимоий жиҳатларидан келиб чиқиб таърифлаш, ёки уни табиий биологик ва руҳий-маънавий жиҳатларидан ажратган ҳолда тасаввур қилиш бир томонлама ва нотуғридир. Инсон муаммосини таҳлил қилишда ҳам табиий-биологик, ҳам руҳий-маънавий ва ҳам ижтимоий омилларнинг ўзаро бирлигига асосланиб ўрганиш тўғри бўлади. Чунки инсон организмида модда ва энергия алмашинуви, танасининг тўқима тузилиши, тана аъзоларининг функциялари, ундаги рефлекслар, инстинктлар, асаб тизими, танадаги қон айланиши, тананинг атроф-муҳиятга мослашуви, ундаги ҳаёт жараёнининг таъминланиши ва шу кабилар табиий биологик жиҳатлардир. Булардан ташқари, яна ундаги овқатланиш, модда алмашинуви, зурриёд қолдириш ва шулар кабилар ҳам табиий-биологик хусусиятлардир.
• Лекин инсон боласи дунёга келгандан кейин ўз-ўзини, атроф-муҳитни дунёни билиши, ўқиши, ўрганиши, тарбияланиши, диний ва дунёвий илмларни эгаллаши, диний, аҳлоқий, эстетик, бадиий, ҳуқуқий, сиёсий қарашларга эга бўлиши, ўзининг ички маънавий дунёсини ҳосил қилиш, мустақил фикрловчи шахсга айланиши каби унинг маънавий-руҳий жиҳатлари ҳам борки, буларсиз унинг инсонлиги мумкин бўлмайди.