Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

Fales, Geraklit, Anaksimandr
 
din falsafasi bilan xam shug‘ullangan
bo‘lsalar 
Pifagor 
diniy reformator hisoblangan.
Dinning vujudga kelish sabablarini ilmiy o‘rganish qadimgi davrlardan
boshlangan. Dastlabki ilmiy qarashlar Qadimgi SHarq va Qadimgi O‘rta Er dengizi
sivilizatsiyalarida namoyon bo‘lgan. O‘rta Er dengizi havzasida vujudga kelgan
Qadimgi Grek va Rim sivilizatsiyalarida dinning vujudga kelishini ilmiy o‘rganishda
katta yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Qadimgi grek mutafakkirlari bunga munosabat
masalasida ikki oqimga bo‘linadi. Birinchi oqim tarafdorlari odamlarning xudoga
e’tiqod qilishi sabablarini ruhiy (ideal) kuchlarning obektiv mavjudligi bilan bog‘lab
tushuntirganlar; ikkinchi oqim tarafdorlari esa dinning vujudga kelishini tabiiy va
ijtimoiy sabablarini axtarib topishga harakat qilganlar. Ularning fikrlariga ko‘ra, din
o‘z-o‘zidan (immanent) vujudga kelmagan, balki u odamlarni qo‘rqitish va jamiyat
qonunlarini bajarishga majbur qilish uchun o‘ylab topilgan. Qadimgi grek
mutafakkirlaridan biri bo‘lgan Demokrit dinni odamlarning tabiatdagi dahshatli
kuchlardan qo‘rqishlari va ular oldidagi ojizliklar sababli vujudga kelgan deb
hisoblagan. Albatta, buni inkor etib bo‘lmaydi, lekin xudoga munosabatda odamlarda
ko‘proq qo‘rqinch hissi emas, balki mehr-muhabbat tuyg‘usi ustuvorlik qiladi. Bundan
tashqari, qo‘rqinch hissining odamda naf- ratni vujudga keltirishini ham unutmaslik
kerak.
Antik davr hurfikrligi dinning vujudga kelishi sabablarini moddiy borliq bilan
uzviy bog‘lab tushuntirishda erishgan yutuqlari ilmiy dinshunoslikning vujudga
kelishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.

---

O‘rta asrlarda ijtimoiy va siyosiy shart-sharoitlar ta’sirida dinning iqtisodiy,
siyosiy va madaniy hayotdagi o‘rni va mavqei yanada ortdi. CHerkov va ruhoniylar
dunyoviy hokimiyatga da’vogarlik qilish bilan birga hurfikrlikning har qanday
ko‘rinishlariga qarshi keskin kurashdilar. Mutafakkirlarning haqiqatni izlash
yo‘lidagi sa’y-harakatlarida diniy dogmalar doirasidan chetga chiqishga yo‘l
qo‘yilmadi.
Ma’rifatparvar mutafakkirlarning din vujudga kelishi sabablarini o‘rganishda
aytgan mulohazalarini amaliyotdan yiroq deb bo‘lmaydi. Lekin ularning muammoni
o‘rganishdagi ilmiy-obektiv yondashuvlari buzilganligi shubhasizdir, chunki dinni
quruq safsatadan iborat voqelik yoki inson uchun afyun deb baholash uning ijtimoiy
hayotdagi ahamiyatini to‘liq inkor etishdan boshqa hech narsa emas. Ayni damda
ma’rifatparvarlarning, o‘ta keskin bo‘lsa-da, dinning vujudga kelishini ijtimoiy
hayot bilan bog‘lab tushuntirishga urinishlari antik davr hurfikrligining qayta
tiklanishi va jamiyatda mustahkam o‘rniga ega bo‘lishiga sharoit yaratganini qayd
etish lozim.
XIX asrda dinning vujudga kelishi sabablarini antropologik yondashuvi-
dagidek ibtidoiy odamning abstrakt tafakkuri mahsuli, ongning mantiq qoidalariga
zid kelishi natijasi sifatida baholash va marksizmdagi hukmron sinflarning afkor
xalq ommasini ezish vositasi, ijtimoiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiluvchi kuch kabilar
bilan bog‘lab tushuntirishdan farq qiluvchi g‘oyalar vujudga kelgan.
Dinlar unga e’tiqod qiluvchilarning soni, miqyosi, o‘zining ma’lum millat yoki
xalqqa xosligi yoxud millat tanlamasligiga ko‘ra turli guruhlarga bo‘linadi. Bu
guruhlar son jihatdan qancha bo‘lishidan yoki nazariy jihatdan qanchalik etuk
bo‘lishidan qat’i nazar, ularni mutlaqlashtirib bo‘lmaydi. CHunki har qanday tasnif
ma’lum bir jihatga e’tibor berib, boshqa qirralarni qamrab ololmaydi. Hozirgi kunda
din tipologiyasida dinlarning quyidagi tasniflari mavjud:
- tarixiy-geografik jihatga ko‘ra;
- etnik jihatga ko‘ra;
- e’tiqod qiluvchilarining soniga ko‘ra;
- hozirgi davrda mavjudligi jihatidan (tirik va o‘lik diniy tizimlar) va h.k.