Mavzu: Endogen jarayonlar Reja

Mavzu: Endogen jarayonlar
Reja
1. Endogen geologic jarayonlar.
2. Intruziv magmatizm mohiyati.
3. Intruziv magmatizm shakllari.
4. Magma, uning tarkibi va mohiyati.
Tayanch iboralar: magma, lava, intruziya, vulqon, komponent, qorishma, jism, bosim, termodinamik, temperature, planeta, yulduz, tektonik, o’chog’, effuzif, endogen, deformatsiya, intensiv, zilzila, yoriq, materiya, ruda, slyuda, relef, ekzogen, qobig’, massa, tolk, asbest olovli, xamirsimon, turlanish, lakkolit, batolit, shtok, tomir, fakolit, dayka, liparit, tekstura, struktura, lopolit, Labrador.
Magma va lava haqida tushincha. Magma (zich moy – grekchadan) yer bag’rining chuqir qismidan chiqib keluvchi gazsimon mahsulotlar bilan tuyingan sovishidan magmatik tog’ jinslari hosil bo’livchi va yer qarining asosiy qismini tashkil qiluvchi silikat qorishma. Vulkan botilishidan magma yer yuzasiga oqib chiqadi, o’zida erigan o’chuvchi komponentlardan holos bo’ladi va lava deb nomlanadi.
Zamonaviy tasavvurga ko’ra 50km dan keyin agar yuza sharoitida bo’lganida tog’ jinslari moddalarini eritib yuboradigan 1500 S temperatura bo’lishiga qaramasdan yer butun bir qattiq jism deb yuritiladi. Lekin bu shu chuqurlikda mavjud bo’lgan katta ya'ni 130 ming kgsG`sm* bosim evaziga yuz bermaydi. Shuning uchun yerning har hil chuqirliklarida aniq termodinamik tenglik o’rnatiladi, bu tenglik har qanday buzilishni - temperaturani ortishi yoki bosimning pasayishi moddaning suyuq holatga o’tishga, ya'ni magmaning shakilanishiga olib keladi. Magma planetaning yo’lduz holatidan qolgan qoldiq eritma hisobiga emas, balki muayyan maydondagi termodinamik tengliknining buzilishidan kelib chiqadi. Bu maydonlarda tektonik jarayonning keyingi yunalishiga bog’liq magmatik o’chog shakilanadi, ya'ni intruziv formada yoki vulkan harakati sifatida shakilanishi mumkin. Magmatizmning ikkala ko’rinishini ham–turli fizik-himiyaviy sharoitda chiqayotgan magmaning har hil formalarda harakti va sovishi aynan bir jarayonning o’zidir. Yer qa'ridagi magmatizim–intruziv yer yuzasidagi–effuziv magmatizm deyiladi.
Yerning chuqir qa'rida materiyaning rivojlanishidan ajralayotgan energiya hisobiga boruvchi jarayonlar ichki yoki endogen jarayonlar deyiladi
Endogen jarayonlarning yer qaridagi materiyaning bir formadan boshqa formaga o’tishda uning harakati va bo’linishi natijasida yuzaga keladigan magnitizm, metamorfizm va deformatsiya ko’rinishlarida shakilanada. Bu jarayonlarning harakteri va intensivligi borasida so’z borganda bevosita uning otilayotgan vulkan, zilzila, yoriq va boshqa deformatsiyalarning yer yuzasidagi shakillanishini kuzatish lozim.
Endogen jarayonlarda materiyaning bo’linishi foydali qazilmalarni juda muhim guruhlarini shakillanishiga (ko’pchilik metall rudalarni, slyo’dalarni, qimmatbaho toshlarni va boshqalarni), shuningdek stihiyali fojia ko’rinishlarini keltirib chiqaradi, qaysiki ularni o’rganish ular bilan bog’liq bo’lgan fojialar haqida oldindan ogohlantirish imkonini beradi. Shuning uchun endogen jarayonlarni o’rganish faqatgina ilmiy ahamiyatga ega bo’lmasdan balki amaliy ahamiyatga ham ega.
Endogen jarayonlar chuqur yer qaridan chiqayotgan magmaning shakilanishi va uning yer yuzasiga chiqishi hisobiga yer tarkibini va shaklini o’zgartiradi. Relyef ham chuqur magmatik jinslar ham yer yuzasi sharoitiga mutloq turg’un emas. Yer qarida shakilangan jinslar o’sha sharoitdagina turg’un bo’lib ular yer yuzasida ekzogen jarayonlar tasirida sutkali va mavsumiy tekis turani o’zgarishi, suvning, havoning va tirik organizmlarning mehanik va himiyaviy tasirida tezda buziladi .Natijada yer yuzasida turg’un bo’lgan boshqa yangi moddalar shakilanadi. Birlamchi magmatik tog’ jinslarining hisobiga yuzaga keladigan ikkilamchi materiyaning yangi formalari, yangi tog’ jinslari hosil bo’ladi.
Kuzatishlardan bizga malumki o’zgarish va buzilish faqatgina yer qaridan yer yuzasiga chiqqan jinsgagina tegishli bo’lmaydi. O’zgarish yer yuzasida hosil bo’lgan jinslarni yerning chuqirroq zonalariga tushib qolishida yuz beradi. Masalan, cho’kindi jinslarni yer qaridan chiqayotgan magma yaqiniga ya'ni yuqori tekstura va bosim tasiriga tushib qolishda, yoki bo’lmasa yer qobigining deformatsiyasi natijasida temperatura va bosimning keskin o’zgarishi hisobiga o’zgaradi. Yer yuzasida shakillangan jinslar turg’unlik holati juda past ko’rsatgichga ega, jinslarning qayta shakilanishidan avvalgisiga o’hshamaydigan yangi jinslar hosil bo’ladi. Bu jinslar metamorfik tog’ jinslari, ularni hosil qiluvchi jarayonga metamorfizm jarayoni deyiladi. Metamorfizm jarayoni vaqtida foydali qazilma konlari ham hosil bo’lishi mumkin, misol uchun asbest, talk, mramorlar, ko’pchilik metallar va boshqalar.
Shunday qilib endogen jarayonlar ya'ni ichki agentlar doimo o’zgartiradi va bir vaqtni o’zida yangi sharoitga turg’un moddalar hosil qiladi, yer yuzasiga shakilangan materiya yer qa'rida turginsiz holatda uchraydi, agar shu muhitga tushib qolsa ularni qayta shakilantiradi.
Magmatik tog’ jinslari magmani asta-sekin sovib kristallanib qotishdan hosil bo’ladi. Silikat tarkibli olovli massa-magma yer qobig’ining chuqur qismlarida paydo bo’lib, har hil gazsimon moddalar va suv bug’lari bilan tuyingan bo’ladi. Yer qobigtning chuqur qismlarida bunday qizigan modda katta bosim ostida nisbatan qattiq holda uchraydi. Lekin qatlamlardagi darzlarda, yoriqlarda bosimning pasayishi natijasida bunday massa suyuq (hamirsimon) holatga o’tadi