Kirish.
Elektr taʼminotining asosiy manbalari elektr st-yalari (qarang Elektr
stansiyasi), hududiy energetika tizimlarining energiya bilan taʼminlash
tarmoqlari
(qarang Elektr tarmogʻi). Yirik sanoat korxonalari va shaharlarni ham energiya, ham
issiqdik bilan taʼminlash uchun issiqlikelektr markazlari IEM (TETS) dan
foydalaniladi. Bularning quvvati sanoat korxonalari va shahar xoʻjaligining energiya
va issiklikka boʻlgan ehtiyoji bilan belgilanadi (qarang Issiklikelektr
markazi, Issiqlikelektr stansiyalari).
Elektr taʼminoti tizimida koʻpincha yuqori
kuchlanishli tok ishlatiladi. Maishiy korxonalar va uyroʻzgʻorda 220 V (kamdan
kam hollarda 110 V), yirik sanoat korxonalari, transport va shahar xoʻjaligida 110
va 220 kV, ayrim yirik sohalarda 330 va 500 kV kuchlanishli elektr energiyasidan
foydalaniladi.
Elektr taʼminoti
— elektr energetikasining sanoat, qishloq xoʻjaligi,
transport, shahar xoʻjaligi, aholi va boshqalarni elektr energiyasi bilan taʼminlash
hamda uning taqsimoti bilan shugʻullanadigan boʻlimi.
Unga elektr energiya
manbalari,
kuchlanishni
oshiruvchi
va
pasaytiruvchi
elektr
st-yalari,
taʼminlashtaqsimlash elektr tarmogʻi, turli yordamchi qurilmalar va inshootlar
kiradi. Ishlab chiqariladigan elektr energiyasining asosiy qismi sanoat ehtiyojlari
uchun ishlatiladi.
Elektr taʼminotining asosiy manbalari elektr st-yalari (qarang
Elektr
stansiyasi
), hududiy energetika tizimlarining energiya bilan taʼminlash tarmoqlari
(qarang
Elektr tarmogʻi
). Yirik sanoat korxonalari va shaharlarni ham energiya, ham
issiqdik bilan taʼminlash uchun issiqlikelektr markazlari IEM (TETS) dan
foydalaniladi. Bularning quvvati sanoat korxonalari va shahar xoʻjaligining energiya
va issiklikka boʻlgan ehtiyoji bilan belgilanadi (qarang
Issiklikelektr
markazi
,
Issiqlikelektr
stansiyalari
). Elektr taʼminoti tizimida koʻpincha yuqori
kuchlanishli tok ishlatiladi. Maishiy korxonalar va uyroʻzgʻorda 220 V (kamdan
kam hollarda 110 V), yirik sanoat korxonalari, transport va shahar xoʻjaligida 110
va 220 kV, ayrim yirik sohalarda 330 va 500 kV kuchlanishli elektr energiyasidan
foydalaniladi.
Elektr taʼminoti tizimining sxemasi elektr energiyasi manbaidan energiyani
isteʼmolchilarga uzatishda oraliq kommutatsiya va transformatsiya (kuchlanishni
oʻzgartirish) bosqichlari soni kam boʻlishiga, energiya
manbaini iloji boricha
isteʼmolchiga yaqinroq qilib qurishga asoslanadi. Energiyani isteʼmolchilarga
uzatishda kabelli va simli uzatish usullaridan foydalaniladi. Kuchlanishni
oʻzgartiruvchi (asosan, pasaytiruvchi) st-yalar isteʼmolchilar zich joylashgan
hududning oʻrtarogʻiga quriladi.
Oʻzbekistonda Elektr taʼminoti asosan, 20-asr boshlarida Toshkentda 2 elektr
st-ya qurish bilan boshlandi. Eng yirik GESlar:
Chorvoq GES, Xoʻjakent GES,
Gʻazalkent GES, Farhod GES, eng yirik issiqlikelektr markazlari (IEM): Fargʻona
IEM, Muborak IEM, Toshkent IEM; yirik elektr uzatish liniyalari (EUL) soni 20 dan
ortiq (qarang
Energetika
). Resggublika shaharlari va qishloqlarini elektr bilan
taʼminlash markazlashtirilgan.
Toshkent shahrida dastlabki elektr st-yalari 20-asr boshlarida qurilgan.
Markazlashgan shahar Elektr taʼminotining boshlanishi Boʻzsuv GES ning birinchi
navbati (1926) va 6 kV kuchlanishli oʻzgaruvchan tok kabel tarmogʻining ishga
tushirilishi bilan bogʻliq. Hozir asosiy shahar Elektr taʼminoti manbalari: Toshkent
DIES, Toshkent issiqlik elektr markazi (IEM), Toshkent GES lari kaskadi. Bundan
tashqari, Elektr taʼminoti tizimida 60
dan ortiq kichik st-yalar, transformator
punktlarq, taqsimlash punktlari, kabel va havo simlari bor. (2005).
TA’MINOT MANBALARI: UMUMIY MA’LUMOTLAR Elektron qurilmalarning
ishlashi uchun bitta yoki bir nechta o‘zgarmas tok taminot manbai kerak bo‘ladi.
Barcha ta’minot manbalarini ikki guruhga bo‘lish mumkin: birlamchi elektr ta’minot
manbalari va ikkilamchi elektr ta’minot manbalari. Radioelektron apparatlari
tarkibida birlamchi elektr ta’minot manbalari yoki ikkilamchi elektr ta’minot
manbalari; bir vaqtda ham birlamchi ham ikkilamchi elektr ta’minot
manbalari
bo‘lishi mumkin. 1.1. Birlamchi elektr ta’minot manbalari Birlamchi elektr ta’minot
manbalari guruxiga quyidagilar kiradi: 1) kimyoviy tok manbalari (galvanik
elementlar, batareya va akkumulyatorlar); 2) termobatareyalar; 3) termoelektron
o‘zgartirgichlar; 4) fotoelektrik o‘zgartirgichlar (quyosh batareyalari); 5)
issiqlik
elementlari; 6) biokimyoviy tok manbalari; 7) atom elementlari; 8) elektr mashina
generatorlari. Kimyoviy tok manbalari mustaqil elektr ta’minotni talab etadigan kam
quvvatli qurilmalar va apparatlarni elektr manba bilan ta’minlashda keng ishlatiladi.
O‘zgaruvchi tok tarmog‘i orqali ishlovchi qurilmalarda batareya va akkumulyatorlar
zaxirada turuvchi elektr energiya manbalari hisoblanadi. Bunday manbalarning
chiqishidagi kuchlanish tarkibida o‘zgaruvchan tashkil etuvchi (pulsatsiya)
bo‘lmaydi, ammo chiqish kuchlanishi yuklamaga berilayotgan tok qiymatiga va
razryadlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Kuchlanish ta’minoti kritik (keskin
o‘zgarishi mumkin) bo‘lgan qurilmalarda kimyoviy
tok manbalari kuchlanish
stabilizatorlari bilan birgalikda ishlatiladi. 7 Termobatareya bu qurilma ketma-ket
ulangan termojuftlikdan iborat bo‘lgan.
