Mavzu: Ekologik turizm Reja: I bob Ekoturizm tushunchasi va turlari

I Bob Ekoturizm tushunchasi va turlari
1.1 Ekologik turizmning maqsadi va vazifalari
Ekologik turizm o‘tgan asrning oxirlaridan boshlab jahon turizmi industriyasiga asta-sekin kira boshladi. Butunjahon turizm tashkilotining ma’lumotlari bo‘yicha keyingi besh yilda yekologik turizmda turistlar oqimi tobora ko‘payib borayotganligi haqida hisob – kitob natijalari keltirilgan. Ushbu turizm yo‘nalishida janubiy Yevropa, Janubiy – sharqiy Osiyo, kichik Osiyo, Xitoy va Afrika qit’asidagi davlatlar oldingi o‘rinlarda borishmoqda. Albatta, qayd qilingan geografik tabiiy manzillar betakror tabiat mintaqalar bo‘lib, doimiy bahor va yoz iqlimiga yega bo‘lgan davlatlarning tabiatdagi biologik xilma-xillik resurslari, sharoitlari bu mintaqalarda yil davomida turistlar oqimining ko‘payishini ta’minlaydi, imkoniyatlar yaratadi. Hozirgi kunga kelib jahonda yekologik turizm jadal suratlar bilan rivojlanib borayotgan turizm sohalaridan biriga aylandi.
Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlagandek «Go‘zal geografik va tabiiy sharoitlar Respublikamiz hududida yekologik turizmni rivojlantirish uchun g‘oyat qulaydir. Bu borada mamlakatning tog‘li hududlarida joylashgan, zamonaviy jihozlangan sayyohlik majmualarida qishki va noyob sayyohlik dasturlari tashkil yetilgan. Sayyohlikning yangi yo‘nalishi-yirik qo‘riqxonalar va bog‘lar xududida tashkil yetilgan tabiatshunoslik turizmi rivojlanmoqda»¹.
Darhaqiqat, O‘zbekistonda yekologik turizm rivojlanib borishining yana bir sababi turist o‘zi qiziqgan tabiat va uning tabiiy sharoiti, biologik resurslari bilan tanishibgina qolmasdan, bu tabiat bag‘rida dam oladi, tabiat go‘zalligini chuqur his qiladi. Uning resurslarini avaylash xohish-istagi paydo bo‘ladi. Respublikamizning yekologik turizm salohiyatini hisobga olganimizda yekologik turizmni rivojlantirishning asosiy resurslari – 4 faslli tabiat mavsumlari, o‘zining yekologik tizimlariga yega bo‘lgan 5 ta tabiiy landshaft bio-xilma-xilliklarida yendemik (faqat O‘zbekiston tabiatida) turlarning mavjudligidan iborat. O‘zbekistonning yekologik turizmdagi resurslar salohiyatiga alohida to‘xtalganimizda, quyidagi yekoturizm manbalarini keltirish, tavsiflash masalaga ravshanlik kiritadi.
O‘zbekiston 3,8 mln. gektarga yega bo‘lgan ovchilik – baliqchilik yer maydonlariga yega, ulardan 1 mln. gektarini suv fondi tashkil yetadi. Respublikamiz faunasi 97 turdagi o‘txo‘r hayvonlar, 424 turdagi qushlar, 58 turdagi sudralib yuruvchilar va 83 tur baliqlarga yega. Bulardan, O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitobiga» o‘txo‘r hayvonlarning 24 turi, qushlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 10 turi, baliqlarning 18 turi va 78 turdagi umurtqasizlar kiritilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Botanika instituti ma’lumotlari bo‘yicha, O‘zbekistonda hozirgi kunda 4148 tur o‘simliklar mavjud. Shulardan, 3000 turlari oliy, yovvoyi o‘suvchi o‘simliklar, ulardan 9 foizi yendemiklardan iborat. O‘zbekiston hududining muhofaza yetilayotgan tabiiy hududlar tarkibida 2164 km² ni tashkil qilgan 10 ta davlat qo‘riqxonasi, 6061 km² ni tashkil yetgan 2 ta milliy bog‘ va noyob turlarga kiruvchi hayvonlarni ko‘paytirish respublika markaziy – «Jayron» yekomarkazi, 12186 km² maydonni tashkil yetgan 17 ta davlat buyurtmaxonalari mavjud.


Keltirilgan ma’lumotlarga qo‘shimcha qilib qayd qilish mumkinki, O‘zbekiston Markaziy Osiyoning o‘rtasida, yekologik turizmning rivojlanishi uchun qulay transport, geografik hududlarida joylashgan. Yekspertlarning ma’lumotiga qaraganda yekoturizm sayyohlik bozorining 10-20 %ini qamrab olgan, o‘sish sur’ati yesa umumiy turizm industriyasining o‘sish sur’atidan 2 – 3 marotaba oshib ketdi. Shuning uchun ham bugungi kunda yekologik turizmni rivojlantirish asoslarini va yekologik resurs maskanlariga turistik marshrutlar tuzishning uslubiy asoslarini ishlab chiqish zarur bo‘lmoqda.
O‘zbekistonlik yekolog olimlarning fikricha, – yekoturizm ma’rifiy-ma’naviy tushunchalar ostida yekoturistlarning yekzotik tabiiy hududlarga, ularning hayvonot va o‘simliklar dunyosiga, tabiiy hududlarning tarixiy yodgorliklariga, arxeologik topilmalariga, geologiyasiga, paleontalogiya qoldiqlariga sayohatlari kabi tabiat bilan bog‘liq majmualar kiradi.
Yekoturizmning maqsadi – hozirgi va kelajak avlodlarning yekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun tabiatdan turistik yo‘nalishda oqilona foydalanishdir. Yekoturizmning maqsadini amalga oshirish uchun «O‘zbekistonda yekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi» da keltirilgan rejaviy dasturni keltirish kifoya qiladi. Bu konsepsiyada respublikamizda yekologik turizmni rivojlantirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish muhimligi alohida qayd qilingan:

• 
  ekoturizm industriyasini shakllantirish uchun maxsus qonunlarni ishlab chiqish va ularning huquqiy mexanizmini yaratish;
  
• 
  ekoturistik fan, ta’lim va amaliyotning nazariy asoslarini ishlab chiqish;
  
• 
  aholining yekologik ongi va madaniyatini yekoturizm orqali o‘stirish;
  
• 
  ekoturizm yo‘nalishidagi ta’lim va tarbiyani yo‘lga qo‘yish;
  
• 
  ekoturizm bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash;
  
• 
  ekoturistik ob’ektlarni har tomonlama baholash va ularning kadastrini olib borish;
  
• 
  ekoturizm monitoringi va istiqbolini olib borishni yo‘lga qo‘yish;
  
• 
  milliy davlat hududlarini yekoturizm bo‘yicha rayonlashtirish;
  
• 
  davlatlarning va xalqaro jamiyatning yekoturizmga oid taktik reja va strategik dasturlar va tadbirlarini ishlab chiqish;
  
• 
  biologik xilma-xillikni saqlash.
  

Qayd qilingan vazifalarni bajarishda quyidagi ekoturistik tamoyillarni ya’ni yekologik munosabatlarni turizm orqali tartibga solishga yo‘naltirilgan qoidalarga qattiq, ma’suliyat bilan rioya qilish talab qilinadi:

• 
  ekoturizmda tabiatni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish masalalarining ustivorligi;
  
• 
  ekoturizmning tarixiy, madaniy va boshqa turizm turlari bilan bog‘langanligi;
  
• 
  turizm va servis sohasi yo‘nalishidagi barcha ta’lim muassasalarida ekoturistik o‘quv kiritilishining maqsadga muvofiqligi;
  
• 
  mahalliy aholining yekologik ongi va madaniyatini o‘stirishda yekoturizmni jalb qilish zaruriyati;
  
• 
  tabiatdan oqilona foydalanish va tabiatni muhofaza qilishning mazmunini ekoturistik marshrutlarda aks yettirish;
  
• 
  davlat, jamiyat, mahalliy boshqaruv idoralarining yekologik turizmdan manfaatdorligi;
  
• 
  ekoturizmda yekologik ijtimoiy-iqtisodiy manfaatdorlikning yagonaligi;
  
• 
  ekoturizmda milliy g‘urur va iftixorni shakllantirishning zarurligi.
  

Qayd qilingan tamoyillarning bajarilishi O‘zbekistonda yekologik turizmni jadal rivojlantirishning asoslarini ta’minlaydi.
Yekoturizmni rivojlantirish bo‘yicha «O‘zbekistonda yekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi» qabul qilingan. Ushbu konsepsiyaning 1.4. bandida – yekoturizmning ijtimoiy-iqtisodiy masalalari yechimini topishi lozim bo‘lgan dolzarb masalalari qayd qilingan. Ular quyidagilar:

• 
  ekoturizm ob’ektlarida aholini ish bilan ta’minlash, ijtimoiy muhofaza qilish muammolarini hal qilish;
  
• 
  ekoturizm qadamjoylarida kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish orqali qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish, turistik infratuzilmalarni hosil qilish;
  
• 
  ekoturizmning jahon talablariga javob beraoladigan moddiy – texnik, axborot–tahliliy bazasini yaratish xizmat ko‘rsatish va servis sohasini rivojlantirish;
  
• 
  ekoturizm maskanlarini yelektr yenergiyasi va issiq suv bilan ta’minlash maqsadida yekologik toza, qayta tiklanuvchi muqobil yenergiya qurilmalari yordamida foydalanishni keng yo‘lga qo‘yish.
  

Dunyo miqiyosida turizmning eng yangi yo’nalishlaridan biri ekologik turizm yoki ekoturizmdir. «Ekologik turizm» termini birinchi marotaba 1980 yil meksikalik iqtisodchi G.Seballos –Laskureyn taklif qilgan. Ekoturizmning asosiy maqsadi sayohat paytida yangi joylarni ko’rish, tabiat go’zalligidan, toza tog’ yoki o’rmon havosidan bahra olish, «yovvoyi» tabiat bag’rida dam olish, shuningdek, boshqa xalqlar urf-odati, madaniyati, san’ati, tarixiy obidalarini ko’rishdan iborat. Turizmning bu ko’rinishi Kanada, AQSH, G’arbiy Yevropa davlatlari, Markaziy va Janubiy Amerika, YAponiya, Xitoy va boshqa mamlakatlarda tez rivojlanmoqda. Ekologik turizm ayniqsa Avstraliyada yaxshi rivojlangan bo’lib, bu soha bo’yicha maxsus dasturlar yaratilgan.
Ekologik turizmni tashkil etish va rivojlanishi uchun ob’ektlar bo’lib, quyidagilar xizmat qiladi:
milliy bog’lar, davlat buyurtmalari, tabiat yodgorliklari;

• 
  botanik bog’lar;
  
• 
  davolash-sog’lomlashtirish joylari va kurortlar;
  
• 
  qo’riqxonalar.
  

Ekoturizmning muhim ob’ekti bo’lib, ekologik toza hudud, ajoyib tabiat va boshqa rekreasiya resurslari hisoblanar ekan, mamlakatimiz bu resurs turlariga boy hisoblanadi. Respublakamizda tarixiy, arxeologik, arxitektura, san’at, musiqa va boshqa turistik resurslar mavjud. O’zbekistonning boshqa mamlakatlarda uchramaydigan ekzotik tabiati, xilma-xil landshaftlari, flora va faunasi butun turistik regionning jozibadorligini belgilovchi asosiy omillardir.
Hozirgi vaqtda to’rt xil ekoturizm turlari va ekoturlar mavjud.
1. Ilmiy turizm. Bunda turistlar dala sharoitida kuzatish ishlari olib boradilar, tabiatda izlanish ishlarida ishtirok etadilar. Masalan Lotin Amerikasi mamlakatlaridan biri Kolumbiyada, u yerdagi boy qo’shlar olamini o’rganish uchun «Kolumbiya qushlari» degan ekoturlar o’tkazilib, unda boshqa davlatlardan kelgan ornitologlar ham qatnashib ilmiy izlanishlar olib boradilar. Bunda turistlar aktiv harakat usullari qo’llab, tabiiy go’zallikdan bahra oladilar. Ilmiy tushumga chet elga bo’lgan ilmiy-tekshirish ekspedisiyalari va tabiiy fakultetlarda o’qiyotgan talabalarning dala praktikasi ham kiradi.
2. Tabiat tarixini o’rganish turlari. Bu atrof muhitni va mahalliy madaniyatni o’rganish uchun qilingan sayyohatdir. Ular ko’pincha qo’riqxonalar va milliy bog’larda takshil etilishi mumkin. Bu turlar tabiat fenamentlari bor joylarda ham tashkil qilinishi mumkin. Bunga maktab o’quvchilarining poxodlari ham kirib, unda o’qituvchi, o’quvchilarga o’tilgan joylarning tabiati tarixi to’g’risida hikoya qilib beradi.
Samarqand shahridan janubiy – g’arbda Nurobod tumanida qoratepa tog’ tizmasi joylashgan bo’lib, undagi cho’qqi ustida Xazrati Dovut g’ori joylashgan. Bu g’orga borish yo’li obodonlashtirilgan va unga hamma ham borishi mumkin. Lekin g’orga borgan vaqtda malakali ekskursovod rahbarlik qilib, u g’orni paydo bo’lish tarixi va sabablarini tushuntirib bersa, unda mistikaga yo’l qolmas va g’or to’g’risida afsonalarga izoh berilgan bo’lar edi. Bundan tashqari ekoturistlar olib borgan tozalash ishlarida g’or va tashqarisining ko’rinishi ancha manzarali bo’lishi mumkin.
3.Sarguzasht turizmi. Bu tur turizm barcha aktiv xarakatni turlarini o’zida jamlangan sayohatlarni o’z ichiga oladi hamda tabiatda dam olish turlari ham bunga kirib ulardan maqsad yangi xissiyotlarni sezish, taassurotlarni boshdan kechirish, turistlarni fizik formasini yaxshilash va yangi sport muvoffaqitlarga erishishidir. Bu tur turizmga alpinizm, qoyalarda yurish, tog’ va piyoda yurish turizmi, suv, chang’i va tog’-chang’i turizmi, otda yurish turizmi kiradi.