Mavzu: Dunyodagi demografik muammolar paydo bo'lish sabablari va yechimlari Reja: Kirish

Buzilishning asosiy omillari quyidagilar:

• 
  Aholining ma'lum bir qismining daromadlari darajasining tez pasayishi;
  
• 
  Qashshoqlik darajasining noaniq ta'rifi bilan kambag'allarning muhim qismi;
  
• 
  Ish haqini to'lamaslik bilan birga ishsizlikning sezilarli darajasi;
  
• 
  Ijtimoiy sohani yo'q qilish.
  

Yuqoridagi barcha faktlar aholi farovonligiga ta'sir qildi. Rossiyadagi muammolar aholi sonining o'sishining to'xtashi bilan tabiiy pasayish bilan ajralib turdi, bu esa uning pasayishiga olib keldi. Shunday qilib, ichki va tashqi migratsiyaning samarasiz modeli shakllanishini kuzatish mumkin.Rossiyada bu fuqarolarning daromadlarining pasayishiga olib keladigan "shok terapiyasi" dan foydalanish natijasi bo'ldi va keyingi o'n yillikda ularning tiklanishiga umidlar past. Xullas, tarixiy ma’lumotlarga asoslanib, faqat 2002 yilda aholi soni 1997 yil darajasiga yetgan.⁶
1991 yilga nisbatan Rossiya fuqarolarining turmush darajasining ikki baravar pasayishining asosiy omili. ish haqining etarli emasligi. Uning sezilarli darajada pasayishi tufayli ish haqi quyidagi funktsiyalarni bajarishni to'xtatdi:

• 
  Reproduktiv (fuqaroning ishchi kuchining eng oddiy takror ishlab chiqarilishini ham ta'minlamaydi);
  
• 
  Iqtisodiy (mehnat unumdorligi va sifatini oshirishni rag'batlantirmaydi);
  

Rossiyadagi demografik muammo aholining juda past iste'mol darajasidan dalolat beradi. Buni statistika tasdiqlaydi. Shunday qilib, oziq-ovqatning o'rtacha narxi rus oilalarining umumiy xarajatlarining yarmini tashkil qiladi. Bundan tashqari, boshqa mamlakatlarda bu ko'rsatkich 30% dan oshmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, bularning barchasi ulkan resurslar mavjud bo'lganda sodir bo'lmoqda.Rossiyadagi demografik muammo 1992 yilda boshlangan muammoni aks ettiradi. O'sha yili o'lim va tug'ilishning egri chizig'i kesib o'tdi va hali sezilarli yaxshilanish belgilarini aniqlash mumkin emas.
Albatta, boshqa shtatlarda ham xuddi shunday vaziyat Rossiyaning demografik muammolarida o'z izini qoldiradi. Masalan, ko'pgina mamlakatlarda tug'ilishning sezilarli darajada pasayishi kuzatilmoqda, bu yaqin kelajakda aholi o'sishining sekinlashishiga olib kelishi mumkin. Biroq, dunyoda demografik muammo nafaqat aholi sonining kamayishi, balki mintaqalarning iqlimiy xususiyatlari, tashqi muhitining holati, ijtimoiy va iqtisodiy turmush sharoiti kabi omillar bilan ham belgilanadi.
Demografik o'sish va iqtisodiy rivojlanish o'rtasidagi bog'liqlik ikki asr davomida munozara mavzusi bo'lib kelgan. So'nggi yillarda bu ikki hodisa o'rtasidagi sababiy bog'liqlik haqida o'rnatilgan nuqtai nazar mavjud. Misol uchun, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholishunoslik jamg'armasi hisobotida ko'p bolali oilalar va aholining tez o'sishi iqtisodiy rivojlanishga to'siq bo'lib, qashshoqlikning davom etishiga, iqtisodiy o'sish sur'atlarining sekinlashishiga va aholining eng nochor qatlamlari iste'molining oshishiga yordam beradi. Hisobot mualliflarining fikricha, agar 1980-yillarda barcha mamlakatlar tug‘ilish darajasini pasaytirish imkoniga ega bo‘lsa, qashshoqlik uchdan bir qismga qisqaradi. Qashshoqlikni bartaraf etish uchun davlatlar demografik muammolarni hal qilishlari va kambag'allarning yomon sanitariya sharoitlari va ularning aholining ko'payishi uchun oqibatlarini bartaraf etishlari kerak.

Ushbu yondashuv 1960-1970-yillarda keng tarqalgan neo-Maltus tezisiga asoslanadi, unga ko'ra tug'ilishning ko'payishi iqtisodiy rivojlanishga to'sqinlik qiladi. Uning ta'siri ostida oilani rejalashtirish dasturlari ishlab chiqildi, ular davlat mablag'lari hisobidan moliyalashtirildi va kambag'al mamlakatlarning barcha iqtisodiy muammolari uchun davo sifatida taqdim etildi. Biroq, 1980-yillarda empirik tadqiqotlar neo-Maltuschi g'oyalarni obro'sizlantirdi. Ular iqtisodiy o'sishning asosiy vektori moddiy boyliklar ko'rinishidagi jismoniy kapitalni to'plash emas, balki inson kapitali va texnologik taraqqiyot bo'lgan yondashuv bilan almashtirildi. Bu fikr tarafdorlari fikricha, demografik bosim institutsional, texnik va siyosiy o‘zgarishlarga turtki bo‘lmoqda. Siyosiy noto'g'ri tushunchalar, korruptsiya va tabiiy resurslarning tanqisligi kabi omillarga qaramay, demografik o'sish iqtisodiy rivojlanishga ta'sir qilishi mumkin.
So'nggi yillarda iqtisodchilar demografik jarayonlarning iqtisodiy rivojlanishdagi asosiy roli haqidagi fikrga qaytishdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholishunoslik jamg'armasining yuqorida qayd etilgan hisobotida shuni ko'rsatadiki, demografik o'sishning o'zi emas, balki yosh piramidasining o'zgarishi aniqlovchi demografik omil hisoblanadi. O'rtacha umr ko'rish davomiyligining oshishi ayollarning tug'ilishi va tug'ilishining pasayishiga olib keladi, bu esa mehnatga layoqatli aholining umumiy sonida qaramog'ida bo'lganlar ulushining oshishiga olib keladi. Oilalar sonining qisqarishi ayollarning iqtisodiy bandligini ham oshiradi.
Mehnat bozori mehnatni o'zlashtira olsa, mehnat unumdorligi oshadi. Bu jamg'armalar, jamg'armalar va investitsiyalarning ko'payishiga yordam beradigan iqtisodiy o'sishning "demografik dividendlari" ni yaratadi. Kam bolali oilalar ta'lim va farzandlarining sog'lig'iga ko'proq pul sarflashlari mumkin, bu esa ishchi kuchini yanada samarali qiladi.Demografik o'sishning turli xil variantlari va uning vaqt o'tishi bilan o'zgarishi iqtisodiy rivojlanishning eng muhim omillari hisoblanadi. Iqtisodiy o'sish demografik o'tishning birinchi va oxirgi bosqichlarida sekinlashadi, eng yosh va eng keksa aholi kogortalari sonining eng yuqori cho'qqisiga chiqadi. "Demografik dividendlar" faqat o'rta bosqichda va faqat bir marta paydo bo'ladi. Uzoq muddatda tug'ilishning past darajasi qariyalar sonining nisbiy ko'payishiga olib keladi, bu esa qaramlik koeffitsientini oshiradi (pensiya va mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar nisbati).
Biroq, "demografik dividend" iqtisodiyot va jamiyat uchun avtomatik emas. Adolatli siyosat tanlash, ya'ni bandlik bozorida moslashuvchanlikni joriy etish, investitsiyalar va jamg'armalarni rag'batlantirish, ta'lim va sog'liq uchun imtiyozlar berish - iqtisodiy faol aholining yuqori mahsuldorligini ta'minlash uchun muhim bo'lib qolmoqda.Agar shunday bo'lsa, o'lim va tug'ilish ko'rsatkichlarining pasayishi natijasida yosh piramidasining o'zgarishi iqtisodiy o'sish omilidir. Qashshoqlikka kelsak, uning qisqarishiga nafaqat iqtisodiy o'sish yordam beradi. Tug'ilishning pasayishi, o'z navbatida, iste'molning kambag'allar foydasiga qayta taqsimlanishiga olib keladi va ayollarning mehnat bozoriga kirishi orqali ularning daromadlarini oshirishi mumkin.
Janubi-Sharqiy Osiyo (Janubiy-Sharqiy Osiyo) mamlakatlarida “demografik dividendlar” “iqtisodiy mo‘jiza”ning asosiy tarkibiy qismiga aylandi. 1950-yillarda bu mamlakatlarda har bir ayolga oʻrtacha oltita bola toʻgʻri kelgan boʻlsa, bugungi kunda ikkita bola toʻgʻri kelgan. Tug'ilishning kamayishi natijasida iqtisodiy faol aholi ulushi 1965 yildagi 57 kishidan 1990 yilda 65 foizgacha, qaramog'ida bo'lganlar sonining o'sishidan 4 barobar ko'pdir. Ba'zi hisob-kitoblarga ko'ra, "demografik dividend" bu davrda aholi jon boshiga daromadlar o'sishining uchdan bir qismini ta'minladi.
Aksincha, Lotin Amerikasi davlatlari bu hodisadan to‘liq foydalana olmadi. Qulay demografik sharoitga qaramay, jon boshiga o'rtacha daromad 1975 yildan 1998 yilgacha Janubi-Sharqiy Osiyodagi 6,8 foizga nisbatan atigi 0,7 foizga oshdi. Bu noto'g'ri siyosiy tanlov natijasida sodir bo'ldi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, agar mintaqada savdo ko'proq bo'lsa, aholi jon boshiga daromadning o'rtacha o'sishi ikki barobar bo'lishi mumkin.Shunday qilib, tajriba shuni ko'rsatadiki, demografik o'tish bosqichiga kirgan rivojlanayotgan mamlakatlar "demografik dividendlar" olish uchun yagona imkoniyatga ega. Janubi-Sharqiy Osiyodagi qaramlik koeffitsienti 2015 va 2025 yillarda eng yuqori darajaga yetishi prognoz qilinmoqda. Lotin Amerikasining eng boy mamlakatlarida demografik oʻtish davri yakunlanmoqda, biroq ularning kambagʻal qoʻshnilari demografik oʻtish bosqichida boʻladi va ular bu nisbatning eng yuqori choʻqqisiga faqat 2020-2030-yillarda erishadi. (30-bet).Afrikaning Sahroi Kabirdan janubida 2050 yilga borib atigi 11 ta davlat maksimal qaramlik koeffitsientiga erisha oladi, biroq ularning tug'ilish darajasi yetarli darajada pasaymaydi. OITSdan o'limning tez o'sishi yosh piramidasida kutilayotgan o'zgarishlarga ham ta'sir qiladi. Demografik o'tish tugallangach va "demografik dividend" ga erishilgach, mamlakatlar navbatdagi asosiy muammoga duch keladi: qariyalarni qo'llab-quvvatlash va qo'llab-quvvatlash zarurati.⁷

4.