Mavzu: Dozimetriya va Radiatsion o’lchov jihozlaridan foydalanish reja tabiiy radioaktivlar

Dozimetriya (yun.  dosis  —  ulush,  boʻlak  va  metreo  —oʻlchayman)  —  amaliy 

yadro  fizikasi  sohasi;  ionlovchi  nurlarning  jonli  va  jonsiz  tabiat  obʼyektlariga 

taʼsirini  ifodalaydigan  fizik  miqdorlarni  oʻrganish,  xususan  nurlanish  dozasini 

(meʼyorini)  aniqlash,  shu  miqdorlarni  oʻlchash  usullari  va  asboblarini  yaratish 

bilan  shugʻullanadi.  Tabiiy  va  sunʼiy  radioaktiv  yemirilishda,  zaryadlangan 

zarralar  tezlatkichlari  (betatron,  siklotron  va  b.)  da,  atom  reaktorlarida,  rentgen 

apparatlarida radioaktiv nurlar sochiladi. Radiy kashf etilganidan soʻng radioaktiv 

moddalar r- va u- nurlarining tirik obʼyektlarga xuddi rentgen nurlari singari taʼsir 

kilishi  aniqlandi.  Radioaktiv  moddalar  bilan  ishlash  vaqtida  shu  nurlarning 

organizmga  kirish  xavfi  tugʻiladi.  Nurlanish  dozasini  oʻlchashdan  asosiy  maksad 

ana shu apparat va moddalar bilan ishlovchi xodimlar xavfsizligini taʼminlashdir. 

Radioaktiv nurlarning har xil jismlarga taʼsiri (fizik, kimyoviy va biologik taʼsiri) 

shu jismlarga yutilgan nurlar miqsori va tabiati bilan belgilanadi. Yutilgan doza rad 

bilan  oʻlchanadi.  Radioaktiv  nurlar  (a,  R,  u,  p)  jismlarga  tushganda  har  xil  fizik 

hodisalar roʻy beradi. Mac, gamma-nurlar yoki rentgen nurlari yutilishi natijasida 

fotoelektronlar,  kompton  elektronlari  va  elektron-pozitron  jufti  hosil  boʻladi. 

Rentgen, gamma (u), betta (R)-nurlanish va neytronlar dozasini oʻlchashda ionlash 

kamerasi,  "Kaktus"  rentgenometri,  universal  dozimetrlar  ishlatiladi.  Intensivligi 

kam  nurlanish  dozasini  oʻlchashda  Geyger  —  Myuller  hisoblagichi,  lab.da 

ssintillyasiya  hisoblagichi  ishlatiladi.  D.ning  fotografik  usuli  qam  bor.  U  nurlar 

taʼsirida  fotoplyonkaning  qorayishiga  asoslangan.  Oksidlanish  yoki  qaytarilish 

reaksiyalariga  asoslangan  kimyoviy  dozimetrlar,  ferrosulfat  va  seziy  sulfati 

dozimetrlari  ham  ishlatiladi.  Nurlanishning  obʼyektlarga  issiklik  taʼsiri 

kalorimetrik usul bilan oʻlchanadi. 

---