Mavzu: Diqqat va uning nerv fizialogik xususiyatlari Reja

Diqqat turlari

• Odam ayrim narsalarga oz diqqatini ongli ravishda ozi hohlab qaratsa, boshqa bir narsalar diqqatni beixtiyor ya'ni bizning hohishimizdan tashqari jalb qiladi. Odam psixik faoliyatining muayyan ob'ektga yonaltirilishi va toplanishida ifodalanadigan diqqat quyidagi turlarga bolinadi.Diqqatning aktivligiga qarab - ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan songgi diqqat.Diqqatning ob'ektiga qarab - tashqi va ichki diqqat.Diqqatning faoliyat turlariga qarab - individual, guruhiy va jamoaviy diqqat Ayrim adabiyotlarda diqqatning ikkita va ayrimlarida uchta deb korsatiladi. Ular ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat va ixtiyoriydan songgi diqqat turlaridan iboratdir. Diqqat turlarida insonda yuzaga keladigan holatlar quyidagi jadvalda aks ettirilgan.

Ixtiyorsiz diqqat deb tosatdan ta'sir qilgan biror sabab tufayli bizning hohishimizdan tashqari hosil boladigan diqqatga aytiladi.
Ixtiyoriy diqqat deb-oldindan belgilangan qat'iy bir maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma'lum bir narsa va hodisalarga qaratishimizga aytilad
Ixtiyoriy diqqatning nerv fiziologik asosida miya yarim sharlarining postida vujudga keladigan optimal qozgalish manbai bilan ikkinchi signallar sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqning roli goyat kattadir. Chunki kopchilik hollarda hoh ta'lim jarayonida bolsin, hoh mehnat jarayonida bolsin nutq orqali turli vazifalar qoyish bilan ixtiyoriy diqqat ishga solinadi. Shuni aytish lozimki, ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat bilan almashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat vaqtida odam tez charchaydi, chunki ixtiyoriy diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi. Iroda kuchini sarflash orqali, ya'ni odam ozini majbur qilish orqali diqqatni safarbar qilishi odamni charchatadi. Ixtiyorsiz diqqatda esa hech qanday iroda kuchini ishga solish talab etilmaydi.
Shuning uchun ixtiyorsiz diqqatda odam charchamaydi. Ana shu jihatdan olganda ta'lim va mehnat jarayonida ixtiyoriy diqqatning vaqti-vaqti bilan ixtiyorsiz diqqatga otib turishi yaxshi boladi. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turini ixtiyoriydan songgi diqqatni korsatib otish mumkin. Bu tushuncha psixologiyaga N.F.Dobrinin tomonidan kiritilgan.
Agar maqsadga qaratilgan faoliyatda shaxs uchun diqqatning ixtiyoriy toplanganidagi kabi faqat faoliyat natijasi emas, balki uning mazmuni va jarayonning ozi qiziqarli va ahamiyatli bolsa ixtiyoriydan songgi diqqat deb tushunish mumkin. Bu holda faoliyat kishini shu qadar qiziqtirib yuboradiki, u diqqatni ob'ektga qaratish uchun sezilarli irodaviy kuch-gayrat sarflamasa ham bolaveradi. Shunday qilib, ixtiyoriydan songgi diqqat ixtiyoriy diqqatdan keyin namoyon bolgan holda shuning ozidangina iborat deb hisoblash mumkin emas. Masalan, yuqori sinf oquvchisi imtihonga tayyorlanayotib qiyin kitobni qisqacha mazmunini yozib chiqar ekan, oldiniga ozini diqqat-e'tiborli bolishga, chalgimaslikka majbur qiladi. Lekin keyinchalik u ishga shunday qiziqib ketadiki, oqibatda uni kitobdan chalgitish qiyin boladi. Dastavval irodaviy kuch-gayratlar madadiga tayangan diqqat ixtiyoriydan songgi diqqatga aylanadi. Ixtiyoriydan songgi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda ham barqaror qaratilishi bilan belgilanadi, koproq yuqori darajadagi jadal va unumli aqliy faoliyatning barcha turdagi mehnatning yuksak unumdorligini asosli ravishda ana shunday diqqat turi bilan bogliq deb hisoblaydilar.