Mavzu: Diniy madaniy an’analarning mamlakat taraqqiyotiga ta’siri Reja

Ya’ni din insonlar hayotida ma’naviy-ruhiy kuch, odamlarning irodasini, iymonini baquvvat qiladigan omil sifatida jamiyatda xizmat qiladi.
Hozirgi zamon dinshunoslik fanida dinning kompensatorlik funksiyasini bayon qilishda mutaxassislar har xil yondashib, uni «dushespasitelnaya»³ (ya’ni shaxsga nisbatan «jonni qutqazish» , «najot berish», «ruhni baquvvat qilmoq») ma’nolarida ishlatgan. Dinning bu funksiyasini nemis sosiologi M.Veber «smыslopologayuщaya» (ya’ni «mazmunga ega») deb, uni asosiy va hamma dinlar uchun umumiy sifatida e’tirof etadi. Bu funksiyasi odamni «biroz to’xtab, orqaga nazar tashlash», «hayot mazmuni», «ruhni, jonni qutqazish» haqida uylashga vodor qiladi. Irodasi kuchsiz odamlarga taskin beradi, ularning hayot qiyinchiliklarini yengishga psixoterapevtik vosita bo’lib xizmat qiladi . Dinni tadqiq etuvchilar uni ma’naviy omil sifatida inson hayotiga mazmun baxsh etadi deb, ta’kid qilganlar masalan, Z.Freyd ta’limotining davomchisi va keyinchalik uni tanqid qiluvchisi Shveysariyalik psixolog K.Yung ham shu mavqyeidan turib, dinning funksiyasini tushuntiradi. Uning fikricha din inson hayotini mazmunli qiladi, uning ko’nglini ochadi, yorug’lik beradi, hayotdan bahramand bo’lishga undaydi, insonni narsalar dunyosi ta’siridan, iste’molchilik hirsidan qutqazadi va bugun ham individlarni kundalik hayotlarida ularni doimo himoya qiladi . Mualliflar dinning madaniyatga nisbatan funksiyasini - «ma’naviy» deb bayon etganlar. Yagona diniy mentalitet madaniyatning asosini tashkil qilib, odamlarning tafakkuri va odobini, munosabatini mehnati, turmush tarziga, ijtimoiy - siyosiy hayotga muayyan qilgan. Diiny ibodatxonalarning ramziy tasviri, xristian cherkovlarining simvolikasi, musulmonlarning madrasa, maqbara va masjidining mo’xtashamligi va rangli go’zalligi odamlarda ulug’vorlik hissiyotini paydo qiladi, ularda go’zallik, mukammallik, buyuklik va sehrlik haqida tafakkurini uyg’otadi, ruhiy- hissiy ta’sir yetkazadi. Butun madaniyatning din zaminida integrasiyasi xususan O’rta asrlarda kuchli ekanligi ma’lum. Shuningdek, G’arbda O’rta asrlarda maktablar cherkov qoshida bo’lgan, kutubxonalar monastirlarda joylashgan eng katta kitoblar xazinasi XII asrdayoq Praga monastirida edi, qo’lyozma kitoblarni monarxlar ko’chirilgan, birinchi slavyan alifbosini monarxlar Kirill va Mifodiylar tuzganlar (IX asr). Birinchi Universitet - Parijda badavlat ruhoniy Sorbonna tomonidan bunyod etilgan. Me’morchilik inshootlarining bezatishida diniy mavzular asosiy o’rin egallagan. Uyg’onish davrining Buyuk rassomlari - Rafael, Mikelanjello, Leonardo da Vinchi, Rembrant, Andriy Rublev va boshqalar diniy binolarning bunyodi va bezashida katta hissa qo’shganlar. Yevropada dastlabki sahna asarlari misteriya va pastorale nomlanib, madaniyati syujetlarni aks etgan. Diniy ibdoat va marosimlarning Yevropada musiqa va qo’shiq aytish bilan o’tkazilishi, ibodatxonalarning haykallar va ikonalar bilan jihozi, musulmonlarning Qur’on qiroati va ibodat qilishdagi chiroyli amallari dindor va g’ayri dindorlarga chuqur ma’naviy-hissiy ta’sir yetkazadi.
Nemis sotsiologi M.Veber dinning jamiyatga nisbatan munosabatini deb, «Mirskaya funksiya» bayon qilib, uni uch tipini ko’rsatadi: Birinchidan, dunyoga, hayotga moslashadigan dinlar - konfusiychilik, daosizm; Ikkinchidan, - hayotdan uzoqlashga undaydigan dinlar - hinduizmiylik va buddaviylik; Uchinchidan, - dunyoni o’ziga singdiruvchi dinlar - yahudiylik va nasroniylik. Dinlarning har qaysi tipii hayotiy - dunyoviy funksiyasini o’ziga xos tarzda bajaradi. Ammo bu dinlarning barchasi jamiyatda ijtimoiy tartibni saqlash va tashkillashtirish maqsadida ma’naviy kuch omili bo’lib xizmat qiladi. Yagona e’tiqod kishilarni birlashtiradi⁴. Islomda bu funksiyani amalda shariat - islom huquqiy - axloqiy kodeksi bajaradi.
Dinning yana bir muhim funksiyasi - bu, uning birlashtiruvchiligida (integrasion) funksiyasida namoyon bo’ladi. Har bir din o’ziga e’tiqod qiluvchilarni o’z ta’limotiga amal qilishga undaydi. Ularni o’z ta’limoti doirasida saqlashga harakat qiladi. Har qaysi din hamisha muayyan ijtimoiy, etnik va ma’naviy hayotni o’z ta’sirida tutishga harakat qiladi. Bu ta’sirning muntazamligini ta’minlash maqsadida xalqlarning ijtimoiy hayotiga, axloqiy munosabatlariga, shuningdek, hatto adabiyoti va san’atiga ham ta’sir o’tkazadi.
Dinning integrasion funksiyasi o’tmishda ham, bugungi kunda ham ko’pgina olimlarning diqqat markazida bo’lib kelgan. Darhaqiqat, har qaysi din unda e’tiqod qiluvchilarni o’zining g’oyalari atrofida birlashtirishga harakat qiladi. Ikkinchidan, zamon talabiga binoan va global muammolar yuzaga kelgani bilan dinlararo integrasiya ham kuchayib bormoqda.
Islom dini asrlar davomida O’rta va Yaqin, Sharq mamlakatlari, jumladan O’rta Osiyo mintaqasida yashab kelgan xalqlarning nafaqat diniy e’tiqodi, balki turmush tarzi, milliy urf-odatlari, ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismini tashkil etib, ezgulik manbai sifatida xizmat qilib kelgan. Islom ta’limoti, uning ma’naviy- axloqiy qadriyatlari dindorlar va umuman dindor bo’lmagan kishilarning qalbiga yaxshilik, poklik, halollik hissiyotini singdirishga, insoniylikka xos odob-axloqni shakllantirishga qaratilgan bo’lib, bugun ham bu vazifasini ado etib kelmoqda.
Islom dini tarqalgan mintaqalarda uning oliyjanoblik o’gitlari tenglik, bag’rikenglik osoyishtalik g’oyalari keng yoyilib, odamlar qalbiga chuqur singib ketgan va shaxs ruhiyati va ma’naviy dunyosini boyitishda muhim omil ekanligi ravshan. Shuningdek, islom bilan kirib kelgan arab tili va yozuvi O’rta Osiyoda ilm-ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatning rivojlanishida sezilarli ta’sir yetkazgan, xususan ilmiy tadqiqotlar arab tilida yozilgani ma’lum.
Islom, uning qadriyatlari inson va jamiyatni ma’naviy poklanishida yo’l ochadi. Zero, islom ta’limotida ezgulik va poklikka da’vat etuvchi, inson ruhiyatiga ko’tarinki ta’sir qiluvchi boy ma’naviy o’gitlar bisyor. Islomiy qadriyatlarni tadqiq etish, real hayotdagi, xususan mustaqillik sharoitida uning ahamiyatni o’rganish bugungi kun talabidir. Shu bois Prezidentimiz I.A.Karimov shunday degan edilar: «Biz musulmonchilikning ulus madaniy qadriyatlari huquqini qayta tikladik. Binobarin, qalbimiz bu bebaho xazinani chuqurroq idrok qila borgani sayin, xalqning hayoti ma’naviy jihatdan boyroq va axloqiy jihatdan pokizaroq bula boradi».
Markaziy Osiyo, jumladan O’zbekiston xalqlari hayotiga islomning kirib kelishi odamlarning ma’naviyatini boyib borishiga, ruhiyatining baquvvat va axloq-odobining ibratli bo’lishiga xizmat qilgan. Islom ta’limoti manbalariga tayanib, ulkan kashfiyotlar qilgan va islomning mazmun-mohiyatini mukammallashiga salmoqli hissa qo’shgan allomalar va muhaddislar yetishib chiqqan, ularning boy merosidan xalqimiz bahramand bo’lgan.
Buyuk allomalar - Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810­870), Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy (820-892), Abu Mansur al- Moturudiy (vafoti 945). Burhoniddin al-Marg’inoniy (1123-1197), Mahmud Zamahshariy (1075-1044), Imom Abul Mo’min an-Nasafiy (1027-1114), Xoja Ahmad Yassaviy (1041-1167), Najmiddin Kubro (1145-1221), Xoja Abduxoliq ibn Abdujamil G’ijduvoniy (1103-1179), Bahouddin Naqshband (1318-1389) Islom ma’naviy ta’limotining yuksalishi, uning musulmon olamida nufuzini oshirishga juda katta hissa qo’shganlar. Ularning diniy - falsafiy qarashlarida dunyoviy, insoniy mazmun va fikrlar yuqori darajada yoritilgan, Qur’oni Karim va Hadisi sharifning ma’naviy-ma’rifiy mazmuni, shariat axloqiy-huquqiy ko’rsatmalarining bayoni ifodasini topgan. Bu ulkan ma’naviy va diniy-falsafiy meros shaxs ma’naviyati va madaniyatining shakllanishida xizmat qilib kelmoqda. Buyuk allomalar boy merosi tufayli islom ta’limotining osoyishtalik, oliyjanoblik va bag’rikenglik mazmun va g’oyalari musulmon olamida keng tarqalgan.
Islom ta’limoti mahalliy xalqlarning o’z milliy madaniyati, urf-odatlari va marosimlarini bajarishini ayniqsa hanafiya mazhabi taqiqlamagan, islomiy qadriyatlar bilan milliy qadriyatlar yonma-yon rivoj topib uyg’unlashib borgan.
Islom o’z mazmun mohiyati bilan unga e’tiqod qiluvchi odamlarning millati, irqi, yoshi, jinsidan qat’iy nazar yuksak fazilatlar ruhida tarbiyalaydi. Insonparvarlik, adolat, halollik, poklik, kamtarlik, sabr-toqat, qanoat, shukronalik, boshqa dinlarga ehtirom, oliyjanoblik kabi insoniy fazilatlarini targ’ib etuvchi tamoyillar fuqarolik jamiyatini qurilayotgan mamlakatimizda, milliy g’oyani shakllantirish mazmuniga hamohang bo’lib xizmat qiladi. Islomning bunday oliyjanob tamoyillari va kishilarning dunyoqarashini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Islomning kishilar turmush tarzi, urf-odati, milliy xususiyati, ijtimoiy hayoti bilan chambarchas bog’liqligi odamlar o’rtasida hamdardlik, hamkorlik, birodarlik mehru shafqatlikni tarbiyalaydi. Islom ta’limotida dinlararo totuvlikka alohida e’tibor berilgan, diniy e’tiqodga majburlab kiritishga yo’l qo’ymilmagan. Qo’r’onning «Baqara» surasida shunday deyilgan: «Dinga zo’rlash yo’q, zero, to’g’ri yo’l yanglish yo’ldan ajrim bo’ldi. Bas, kim shayton (yoxud butlar)ni inkor etib, Allohga iymon keltirsa, demak, u mustahkam xalqani ushlabdi» (2:256). Islom ta’limotida majburlash yo’q. Bu jihatdan «Hanafiya» mazhabi o’zining demokratik tamoyillari bilan dindorlarga erkinlik beradi, dinga e’tiqod qilish tabiiy ehtiyoj asosida amalga oshadi. Undagi ezgulik va poklikni targ’ib etuvchi g’oyalari odamlar qalbiga chuqur o’rnashadi. Islom paydo bo’lgan dastlabki davrlarda ham Arabiston Yarim orolida turli dinlar mavjud edi. Ana shunday sharoitda har bir dinning o’ziga xos mavjudligi, rivojlanishi uchun diniy bag’rikenglik tamoyili bor edi. Qur’oni Karimning «Kofirun» surasida bunga to’g’ri javob berilgan. Ya’ni unda: «Sizlarning diningiz sizlar uchun, mening dinim mening uchundir» deyilgan».Shaxs ma’naviy axloqiy kamolotining yuksalishida hadisi sharif g’oyalari va shariat ko’rsatmalarida adolat va insof, insoniylik, to’g’rilik hayotiy qoida va talablar o’z ifodasini topgan. Bunda islomga e’tiqod qiluvchi shaxs ma’naviyatining to’g’ri yo’nalishda borishi bayon etgan va asrlar davomida diniy va milliy qadriyatlarning uyg’unlashuvi inson va jamiyatning ma’naviy tiklanishiga xizmat qilgan. Tinchlik, osoyishtalik muammosi hozirgi zamonda global mazmunga ega. Tinchlik, barqarorlik insoniyat tarixida, uning taraqqiyotida bosh omil hisoblanadi. Olimlarning tadqiqotlariga binoan jahon tarixida qariib 16 ming marta urushlar bo’lib, yer yuzi aholisining yarimini o’limiga sabab bo’lgan. Shu bois sayyoramizdagi hayotni saqlash har bir kishi, butun insoniyatning oliy darajasidagi burchidir. Shuning uchun ham bu xayrli faoliyatdan dunyodagi har bir vijdonli inson, shu jumladan barcha dinga e’tibor qiluvchilar va diniy tashkilotlar ham o’zlarini chetga olmayaptilar. Bu sohada jahon dinlarining hissalari kam emas.