Mavzu: deviant xulq – ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida reja

2-masalaning bayoni

Psixologiya, pedagogikaga oid adabiyotlarda o‘smirlarning 11-12 dan 15-16 yoshgacha bo‘lgan davri jinsiy yetilish, faol jismoniy o‘sish, shaxs sifatida shaklanishi davri deb sifatlanadi. Ayni shu davrda insonlarning fe’li, ijtimoiy munosabatlari sha-kllanib, odamlarga atrof voqealikka bo‘lgan munosabatlari ham yaqqol ko‘zga tashlana boshlaydi.

Aytish joizki, aynan shu yoshdan boshlab, o‘z-o‘zini anglash, bolalik his-tuyg‘ularini kattalar dunyoqarashiga o‘zgarishi, shaxsni ichki «meni» va uni anglash davri boshlanadi. O‘smirlik davri eng murakkab palla hisoblanadi.

Ularning jismi, aqli, ongida bo‘layotgan o‘zgarishlar bezovtalik, his- tuyg‘ularning beqarorligi, ichki kurashlar sababchisi bo‘lib qoladi. O‘smirlar ko‘p hollarda nafaqat jismoniy rivojla-nishdan, balki bir qancha ijtimoiy insonlararo munosabatlarda ham bezovtalik, noqulayliklarni boshdan kechiradilar.Shaxsning kamol topishdagi asosiy bosqichlardan bo‘lgan o‘smirlik yoshi shu bilan ajralib turadiki, unda shaxs ijtimoiy xususiyatlarga ega bo‘lib, jinsiy tomondan yetiladi.

Ba’zi o‘smirlar tezroq, ba’zilar sustroq rivojlanishadi. Bu davr shunchalik qarama-qarshiliklar, keskinliklarga boyki, olimlarning ba’zi-lari bu davrni uzluksiz muammolar davriga tenglashtirishadi. O‘smirlarning yosh davri xususiyatlari ular fe’lidagi xislatlar-ga chambarchas bog‘liqdir. O‘smirlarning bir-biridan farqi keskin namoyon bo‘lmasligi mumkin.

Deviant xulqli o‘smirlar uchun tar-tibbuzarliklar, yaqin insonlari bilan keskin muomala, «ko‘cha» va turli to‘dalarning ta’siriga oson berilishi kabilar xos.Oiladagi salbiy, beshafqat muhit, ma’lum turdagi o‘smirlar-dagi qo‘pollik, yovvoyilik, sovuq munosabat kabi illatlarni pay-do bo‘lishiga zamin yaratadi, ular atrofdagilarga nisbatan qara-ma-qarshi ruhda harakatlanib, tajovuzkorona buzg‘unchilik si-fatlarini namoyon qilishadi. O‘smirlar xulqidagi deviantlik-ning oldini olish, unga qarshi kurashish maqsadida ularning nafaqat yosh davri balki shaxsiy ijtimoiy-psixologik xususiyat-larini o‘rganish davomida ular yuqoridagi xususiyatlariga ko‘ra, 3 guruhga bo‘linishi ma’lum bo‘ladi.

1.Shaxsning ijtimoiy qobiliyatlarini namoyon etish xususi-yatlari, shuningdek, o‘zaro muloqotga kirishish xossalari;

2.Shaxsning guruh ichidagi o‘zaro munosabati va guruh uchun umumiy bo‘lgan qadriyatlarni qabul ila olishi;

3.Shaxsning ijtimoiy xulq-atvori, atrof-voqelikka bo‘lgan nuqtai-nazari bilan bog‘liq bo‘lgan umumiy xususiyatlari.

3 guruhning ijtimoiy-psixologik xossalaridan kelib chiqqan holda, deviant xulqli o‘smirlarning ba’zi bir o‘ziga xos-liklarini aniqlash mumkin.

Ijtimoiy persepsiya - guruh ichida qabul qilingan o‘zaro muomala meyorlari va xulq-atvor mezonla-rini o‘zlashtirish. Deviant xulqli o‘smirlar guruh ichidagi ular uchun referent, ya’ni ahamiyatli hisoblangan guruh a’zolarining muomala, xulq-atvor, munosabat meyorlarini o‘zlashtirishga moyil bo‘ladi. Ijtimoiy xayolot - o‘zining hayotiy tajribasiga tayanib, shaxsiy va umuminsoniy qobiliyatlarga baho bera olish.

Ijtimoiy holat - deviant xulqli o‘smirlarda juda zaif rivoj-langan yoxud umuman bo‘lmaydi. Ijtimoiy tafakkur - insonlar-ning o‘zaro muloqot va ijtimoiy munosabatlardagi bog‘liklariga ko‘ra tushuna bilish qobiliyati. Bu qobiliyat ham zaif rivojlan-gan o‘smirlarda ko‘pgina hollarda mavjud emas.

Ijtimoiy faol-lik - deviant xulqli o‘smirlar o‘z tengdoshlari tomonidan bo‘ladi-an maqtovlardan manfaatdor bo‘lsalargina o‘zaro yordam ko‘rsatib, javobgarlik hissini sezadilar.

Deviant xulqli o‘smirlarga quyidagi xususiyatlar xosdir:

-lider fikriga buysinish va unga ishonish;

-o‘zining guruhi o‘smirlariga taalluqli bo‘lgan muomala;

-muloqot meyorlarini qabul qilish.

Barcha ijtimoiy-psixologik xususiyatlar, shaxs qobiliyatlari o‘ziga xosdir, ularning muloqot, faoliyat va o‘zaro muomala jarayo-nida rivojlanishi esa shaxsning jamiyatda, oilada, jamoada ijtimoiy faolligi yoki passivligini belgilaydi.

Yuqorida aytib o‘tganimiz: «ijtimoiy xayolot», «ijtimoiy tafakkur» kabi xossalar alohida ahamiyatga egadir. Ammo, aynan shu xossalar de-viant o‘smirlar tabiatidagi eng kam o‘rganilgan xossalardir.O‘smirlar jinoyatchiligini o‘rganganpsixologA.I.Dolgovaning ta’kidlashicha, huquqbuzarlik qilishdan avval o‘smirni xulq-atvorida meyordan keskin chekinishlar bo‘lib o‘tadi.

Muallif deviant xulqli o‘smirlar uchun xos bo‘lgan 2 toifa meyoriy chekinishlarni ajratib ko‘rsatgan:o‘rma-zo‘raki vaxudbinona toifadagi o‘smirlar o‘zini kuchli, hozirjavob, tengdoshlariga yordamga shay qilib ko‘rsatmoqchi bo‘ladi.

Ammo bunday toifa o‘smirlarning haqiqat haqidagi xulosasi jinoyatchi xulosadir.Ular xarakterida xudbinlik, zolimlik, jismoniy kuchga ishonish, noan’anaviy guruhlarni yoqlash kabi elementlar ustu-vordir. Xudbinona toifalar uchun yakkalik, xudbinlik kabi bu-zilgan xususiyatlar xosdir. Barcha voyaga yetmagan jinoyatchilar umuminsoniy qadriyatlarni, jamiyat foydasiga mehnat qilishni, ijodiy faoliyatni tushunmasliklari, qadrlamasliklari bilan xarakterlanadi. Ularning qiziqishi moddiy boylik to‘plashga, «xohlaganidek yashashga», «sof vijdon» prinsiplariga yo‘nalti-rilgan.

V.V.Korolev o‘smir yoshidagi huquqbuzarlikning psixologik holatlarini o‘rganish davomida ularga xos bo‘lgan quyidagi ijtimoiy-psixologik xususiyatlarni aniqlagan: odob-axloq, namunali xulq tajribalarining yo‘qligi;do‘stlik, sevgi, jasurlik kabi ijtimoiy qadriyatlarni qabul qilmasligi, ular haqidagi to‘pori tushunchalar; o‘z-o‘zini o‘ta past yoki juda yuqori baholash;huquqiy va ma’naviy qadriyatlarni noto‘g‘ri tushunish va ularga teskari munosabatda bo‘lish;tashqi barcha ta’sirlarga beriluvchan bo‘lish.

YE.V.Zaika, N.P.Kreydul, A.S.Yachina kabi tadqiqotchilar o‘smir xulqidagi huquqbuzarlik, meyordan chekinish holatlarini o‘rga-nishgan. Tadqiqotlarda maktab o‘quvchilari, voyaga yetmaganlar bi-lan ishlash komissiyasi ro‘yxatidagi o‘smirlar axloq tuzatish ko-loniyalaridagi yoshlar ishtirok etgan. Bunda asosiy e’tibor ular fe’lidagi nosozliklarga, meyoriy buzilish holatlariga qara-tilgan.

Shaxsning rivojlanish jarayonidagi umumiy qiyinchi-liklari va orqada qolayotganidan darak beruvchi xususiyatlari -kelajak haqidagi tasavvurining yo‘qligi, oiladagi nosog‘lom muhit, atrofdagi insonlar bilan kelisha olmaslik, o‘zini hurmat qilmaslik.

Ularning ko‘pchiligi kelajakka ishonmasligini ko‘rish mumkin. Ular uchun shuhrat, moddiy boylik, zo‘r do‘st kabi tushunchalar qadrlidir. Ularning 80%i kelgusi rejalari yo‘qli-gi, ko‘pincha bunday o‘smirlar nosog‘lom muhitdagi oilada yashaydi-lar va doimo ota-ona, o‘qituvchilari bilan janjanlashadilar.

Bundaylarning 56%ida boshqalar bilan muloqotga kirish xohishi umuman yo‘q. 77% deviant o‘smirlar jinoyatga moyil illatlarga ega bo‘ladilar, bunday illatlarning barchasi o‘smirlarning 40%ida ko‘ringan bo‘lsa, 17% deviant xulqli o‘smirlarda jinoyat-ga xos bo‘lgan ikkita xususiyat mavjud bo‘ladi.Axloq tuzatish koloniyalarida jazoni o‘tovchi o‘smirlar uchun kelajakka nisbatan yaxshi tuyg‘ularni o‘yg‘ota olmasalar, kolo-niyadagi buzilgan ma’naviy muhitni deviant xulqli o‘smirlar juda ham osonlik bilan o‘ziga singdiradilar.

Bunday o‘smirlar shaxsini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, bu toifa o‘smirlarning 96%i qo‘pol huquqbuzarlik xislatlariga ega bo‘ladi.Y.A.Kleyberg, I.S.Kon, S.T.Konyuxova, I.A.Semikasheva kabi tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, deviant xulqli o‘smirlarni o‘ziga xos ijtimoiy guruh desak, bu guruh a’zolari uchun umumiy bo‘lgan ijtimoiy-psixologik sifatlarni aniqlashimiz mumkin.

Deviant xulqli o‘smirlar maxsus ijtimoiy guruh sifatida quyidagilar bo‘yicha asoslanadi:Odatlari, urflari, an’analari. Bunday muhitda o‘z maxsus madaniyati shakllanadi. Tashqi tomonidan kiyim-kechak, soch tur-magi, jargonda so‘zlashuv.Deviant o‘smirlarni o‘rganuvchi psixologlarning ilmiy ishlarida ularning umumiy psixologik va ijtimoiy xususiyatla-ri aniqlanadi.

D.I.Feldshteynning fikricha, deviant o‘smirlar ijtimoiy sust, tajovvuzkor, qiziqqon, qo‘pol, «ko‘z yosh» to‘kishga moyil bo‘lib, ko‘plari aldoqchi, mas’uliyatsizligi bilan ajralib turadi. I.A.Semikashevaning izlanishlari bo‘yicha bunday guruh qatnashchilari ota-onaga o‘xshash xislatlarga ega bo‘lib, alohida insonlarni emas, o‘zi mansub guruhni hurmat qiladi.

Bunday o‘smirlar o‘z xarakterlariga mas’uliyat sezmay, omma orasida ham-ma qatori harakatlanadi. S.A.Kulakovning ta’kidlashicha, bunday xulqli o‘smirlar psixoterapevtlarning mijozidir, ularga aniq tashxis qo‘yilmagandiru, ammo ularning ko‘pgina xislatlari meyoriy jihatdan buzilgan. Affektiv sohada - bu hissiy bo‘shan-glik depressiya va hayajonga tez berilishdir. Ma’noni talab qilish sohasida erkinlik, himoyalanganlikka bo‘lgan ehtiyojini yopib qo‘yilishi, referent guruhiga xos bo‘lishi, kognitiv sohada xulosa qilishni rad etish kuzatiladi.N.Y.Maksimovaning tadqiqotlaridan shu narsa aniqlandiki, og‘ir tarbiyali o‘smirlarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarida salbiy holatlarga olib keluvchi quyidagi ichki sabablar ham bor ekan, jumladan: sinfdoshlar bilan muloqotning qiyin olib bori-lishi, xulq-atvor meyorlarining shakllanmaganligi, ijtimoiy meyorlar va xulq-atvor qoidalarining qadrini tushunmasligi, in-kor etish, o‘zi atrof olamni birbutun deb tasavvur etaolmasligi, pedagoglarning talab va takliflarini inobatga olmaslik, o‘z-o‘ziga o‘ta baland baho berish, ota-ona, o‘qituvchi bilan kelishmaslik oqi-batida ijtimoiy to‘g‘ri rivojlanmaslik. A.YE.Lichkoning aytishicha, o‘smirlarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari shu yosh uchun xos bo‘lgan quyidagi xossalar bilan bog‘liq:

Tengdoshlari bilan birgalikda guruhlarga ajralish.

Vaqt o‘tgan sari o‘zlariga zarar bo‘luvchi mojaro va sarguzashtlarga o‘ralashib qolishlari. Achinarlisi, bekorchi o‘smirlar bo‘sh qolib, kayfiyatni ko‘tarish uchun spirtli ichimliklarni iste’mol qili-shi. O‘smirlar ba’zilari qiziquvchanlikdan «kattalardek bo‘lish», boshqalari esa qolganlaridan qolib ketmasligi uchun ham ichishga ro‘ju qo‘yadilar. Ular nafaqat o‘g‘il bolalar, balki qizlar ham bo‘ladilar

2.Imitatsiya (o‘xshatish) bu doimo kimgadir taqlid qilishdir.
Bunday o‘smirlar o‘z tengdoshlari yoxud kattalarning xatti-harakatini takrorlaydilar. Atrofdagilardan birortasi spirtli ichimlik, giyohvand modda iste’mol qilsa, unga taqlid qiluvchilar ko‘payadi. Ko‘pgina o‘smirlar o‘ziga “namuna” qilib kino qahramonini, aktyorlar, sozandalarni tanlaydilar va ularga taqlid qiladilar. Agarda taqlid qilinayotgan qahramon salbiy qahramon bo‘lsa, unda ota-ona va pedagoglar turli noxushliklarga tayyor turishlari darkor.
Ayniqsa, “namuna” uchun tanlangan inson real shaxs bo‘lsa-yu, u ichkilikboz, giyohvand, jinoyatchi bo‘lsa, undan juda katta kulfatlarni kutish mumkin, chunonchi, ko‘pgina giyohvandlar, katta pul kerakligidan turli jinoyatlarga o‘ralashib qolishadi.

3.Inkor reaksiyasi(qarama-qarshi tuyg‘u). O‘smirlar uchun xos bo‘lgan tuyg‘u. Xulqning qarama-qarshi xususiyatlari yaqinla-rining dilsiyohligi, shaxsiyatni xafa qilishi, talablarning ba-jarilishida namoyon bo‘ladi. Qarama-qarshi ruhdagi harakatlar ko‘pincha ota-ona, kattalarga qaratilgan bo‘ladi. Oilada muammoli vaziyat yuzaga kelganda, bolaning ichki va tashqi “meni” kichik yoki bo‘rttirilgan huquqbuzarliklar bilan namoyon bo‘ladi. Bunday is-yonkorlik ruhidagi harakatlarga ota-onalarning bolaga nisbatan loqaydligi, shaxs sifatida uni hurmat qilmasligi, qiziqishlari-ga to‘sqinlik qilishi sabab bo‘ladi. Ota-onaning bolasiga qo‘ygan o‘ta yuqori talablari, uni “vunderkind” – o‘ta yuqori cho‘qqilarni egallovchi shaxs qilishdek orzulari ham sababi bo‘ladi. Dushman-lik hissini berkitib, o‘smir kattalarga bo‘lgan norozilik, xafa-ligini, undan ruhan begonasirashini namoyon qiladi. U o‘ziga do‘stlarni tashqaridan izlay boshlaydi va ko‘pincha ichuvchi, che-kuvchi to‘daga kirib qoladi.

4.Rivojlanish tuyg‘usi(emansipatsiya) - o‘smirning o‘z erkin-ligi, mustaqilligi uchun kurashi. U kattalar nazoratidan tezroq ozod bo‘lishni xohlaydi. Uni qancha nazorat qilishsa, u shuncha er-kinlikka talpinadi. Kattalarga u ataylab mustaqil harakatlarini namoyon qiladi. Ota-ona yoxud o‘qituvchi unga biron harakatni maj-buriy singdirmasa, balki u o‘zi ham ixtiyoriy ravishda shu harakat-ni bajargan bo‘lar edi. Bu o‘smirning qaysarligi bilan bog‘liq. Ruhan sog‘lom o‘smirlardan o‘ta qaysarlik xislatlari vaqti bilan o‘tadi. Agarda kattalar o‘ta shafqatsizlik va so‘zsiz bo‘ysunishni so‘rashsa, unda o‘smirlar o‘ta keskin xarakter namoyon qiladilar.Eng xavotirga soladigani shuki, o‘smirlarning xatti-harakati bunday holatlarda uydan qochish va daydichilik bilan tugallanadi.

5.Rad etish tuyg‘usi - bu o‘yinlarga, ovqat yeyishga, uy ishlari, jamoat ishlariga qo‘shilishini inkor etish tuyg‘usi. Bunday voqelikda ota-onalar o‘smirlarning ba’zilariga ma’lum bir teng-doshlari bilan muloqot qilishni rad etadilar. Ota-ona o‘z far-zandini ichuvchi, chekuvchi tengdoshlaridan himoya qilish maqsadida boshqa maktabga, boshqa hududga ko‘chirishga ham majbur bo‘ladi, natijada o‘smir o‘z ota-onasini tengdoshlaridan ajratganligida ayblab, ulardan arazlaydi.