Мавзу: «давр харажатлари ва бошқа харажатлар ҳисоби» режа: Кириш

Маҳсулот таннархини калькуляция қилиш усуллари

Маҳсулот тури, унинг мураккаблиги, ишлаб чиқаришни ташкил этиш тури ва хусусиятига боғлиқ ҳолда саноат корхонасида маҳсулот таннархини калькуляция қилишнинг қуйидаги асосий усуллари қўлланилади: оддий (бир бўлимли), буюртмали ва меъёрий усуллар.
Оддий усул. Саноатнинг қазиб чиқарувчи тармоқлари, электрстанциялар, кимё саноати ва қурилиш материалларининг баъзи ишлаб чиқаришлари ва ушбу корхоналар ишлаб чиқаришнинг оммавий тусдаги, ишлаб чиқарилаёттан маҳсулотнинг бир ёки бир неча турлари, технология жараёнининг қисқа даврлиги ва кўпчилик ҳолларда тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг йўқлиги билан тавсифланади.
Ушбу усул бўйича харажатларни хисобга олиш объекти бўлиб ишлаб чиқариш жараёни ҳисобланади, у бир қатор ҳолларда босқичларга бўлинади. Шу муносабат билан моддалар номенклатурасига ҳам ўзгартишлар киритилади, унда ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобга олинади: барча харажатлар одатда бевосита бўлгани сабабли уларни иқтисодий элементлар бўйича акс этгириш имконияти мавжуд.
Оддий усулда таннархни калькуляция килиш:

Маҳсулот турлари	Бир ойда чиқарилган маҳсулотлар сони	Маҳсулот бирлигининг режадаги таннархи, сўм	Ҳақиқатда ишлаб чиқаришга режадаги харажат-лар, сўм	Тақсимлаш коэффициенти	Ҳақиқий харажат-лар, сўм	Маҳсулот бирлиги учун харажат-лар, сўм
А маҳсулоти	100	1 500	150 000	1,244	186 600	1 866,0
Б маҳсудоти	300	450	135 000	1,244	167 940	559,8
В маҳсулоти	800	2260	1 808 000	1,244	2 249 160	2811,5
			2 093 000	1,244	2 603 700

Келтирилган ҳисоб-китобда аввало коэффициент аниқланади, у ҳақиқий харажатлар умумий суммасининг режадаги харажатлар умумий суммасига нисбати сифатида ҳисобланади: 2 603 700 : 2 093 000 = 1,244
Сўнгра, ишлаб чиқаришга ҳақиқий харажатларнинг умумий суммаси (2 603 700 сўм) уларнинг режадаги харажатлар суммасидаги хиссасига мувофиқ равишда А, Б, В маҳсулотлари ўртасида тақсимланиб, маҳсулот ишлаб чиқаришнинг таннархи белгиланади.
А маҳсулоти бўйича ҳисоб-китоб қуйидагача кўриниш олади:
150000 х 1,244 = 186600 сўм. Б маҳсулоти бўйича:
135000 х 1,244 = 167940 сўм.
В маҳсулоти бўйича:
1808000 х 1,244 = 2249160 сўм.
Бўлимли усул пировард маҳсулот ишлаб чиқаришнинг бир катор технологик жиҳатдан узлуксиз босқичларидан ўтадиган бирламчи хомашёни изчил қайта ишлаш йўли билан олинадиган ишлаб чиқаришлар учун хос — бу ҳолат қора ва рангли металлургия, тўқимачилик ва бошқа тармоқларда мавжуд. Айрим цехлар ва бўлимлар ичида ишлаб чиқариш харажатлари хисобининг ярим тайёр маҳсулотлар вариантини қўллаш ушбу усулнинг асосий хусусияти ҳисобланади. Бўлимли усулда мазкур цех ёки бўлим маҳсулот таннархини калькуляция қилишнинг ярим тайёр маҳсулотларсиз варианти қўлланиши мумкин.
Тайёр маҳсулот таннархи асосий материаллар таннархига бир қатор изчил босқичларда уларга ишлов бериш таннархларини аста-секин жамлаш йўли билан белгиланади. Ҳисоб бўлимли усул бўйича ташкил этиладиган ишлаб чиқаришлар кўп материал талаб қилади, шунинг учун моддий харажатлар ҳисоби ишлаб чиқаришнинг ҳар бир босқичида материаллардан фойдаланиш устидан назоратни таъминлашини эътиборга олиб ташкил этилади. Бир бўлимда олинган ярим тайёр маҳсулотлар кейинги бўлимда бирламчи материал бўлиб хизмат қилади. Шу муносабат билан уларни баҳолаш ва қиймат ифодасида кейинги бўлимга топшириш зарурияти юзага келади.
Харажатлар хисоби ва маҳсулот таннархини калькуляция қилишнинг буюрпгмали усули ишлаб чиқариш ҳисобининг энг оддий усулларидан биридир. У асосан якка тартибда ва кичик туркумларда маҳсулот ишлаб чиқаришда қўлланилади. Якка ёлғиз нусҳалар, майда туркумдаги маҳсулотлар, таъмирлаш, монтаж қилиш ва синов ишлар, фуқароларнинг кийим ёки пойабзални якка тартибда тикиш учун буюртмалари ва ҳоказолар ушбў усулда калькуляция қилиш объектлари хисобланади.
Харажатлар хсоби ва маҳсулот таннархини калькуляция қилишнинг меъёрий усули қуйидаги тамойилларга риоя килинишини тақозо этади:
— корхонада амал қилаеттан меъёрлар асосида ҳар бир маҳсулот тури бўйича одциндан меъёрий таннарх калькуляциясини тузиш;
— меъёрий таннархни тузатиш, ана шу ўзгаришларнинг маҳсулот таннархига таъсирини белгилаш учун ой мобайнида ўзгаришлар ҳисобини юритиш;
— сабаблари ва айбдорларини кўрсатган ҳолда ишлаб чиқариш жараёнида беягаланган меъёрлардан тафовутларни мунтазам аниқлаб бориш;
— маҳсулотнинг ҳақиқий таннархини унинг меъёрий таннархи, тафовутлар ва меъёр ўзгаришларини алгебраик йиғинди сифатида аниқланади.
Маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи меъёрий усулда қуйидаги формулага кўра аникланади:
Ҳт = Мтн± Мт±Мў
бу ерда Ҳт — ҳақиқий таннарх; Мтн — меъёрий таннарх;
Мт — меъёрлардаги тафовутлар; Мў — меъёрлар ўзгариши.
Меъёрий усул хисоб маълумотларидан таннархнинг пасайи-ши резервларини аниқлаш ва ишлаб чиқаришга тезкор раҳбарлик қилиш учун самарали фойдаланиш имконини берадиган илгор усул ҳисобланади. Меъёрий усул, одатда, кўп миқдордаги детал ва бирикмалардан иборат хилма-хил ва мураккаб маҳсулотни оммавий ва туркумли ишлаб чиқаришда, ишлов берувчи саноат корхоналарида (машинасозлик, металлга ишлов бериш, тикувчилик, пойабзал, трикотаж, мебел-созлик тармоқлари ва ҳоказо) қўлланилади.

Хулоса
Бугунги кунда республикамиздаги мавжуд бухгалтерия ҳисобига оид адабиётлар ва илмий ишларда «давр харажатлари», унинг мазмун-моҳияти, вужудга келиш жараёнлари ва ҳисоби юритилишига бағишланган саҳифалар жуда ҳам кам бўлиб, бизнингча, уларда мавзунинг айрим қирралари ёритилган холос. Фикримизча, замонавий иқтисодий тизим талаби асосида янгидан яратилаётган соҳа адабиётларида «давр харажатлари» тушунчасига кенгроқ эътибор қаратиш лозим. Унинг таркибида солиқ базасига қўшиладиган харажатлар ҳам ўз ифодасини топиши, мазкур тушунча моҳиятини янада чуқурроқ ёритишни талаб қилади. Айрим адабиётларда тушунча мазмунини ифодаловчи фикрларнинг турли туманлиги унинг барча қирралари ҳали тўлиқ ёритиб берилмаганлигидан далолат беради. 
Демак, «давр харажатлари» маҳсулот таннархига қўшилмасдан молиявий натижалар ҳисобидан қоплансада, асосий муҳим масала ҳисобланган хўжаликнинг узлуксиз функционал фаолиятини таъминлайди. Шунинг учун ҳам рақобатга асосланган бозор иқтисодиёти шароитида доимий фаолият юритиш муҳим аҳамият касб этишини назарда тутган ҳолда, фикримизча тегишли меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда келтирилган таърифларда «Давр харажатлари»нинг мазмун-моҳиятини тўлалигича ёритиш катта аҳамиятга эга. Чунки, меъёрий ҳужжатлар заминида мутахассислик илмий адабиётлари яратилишини алоҳида таъкидлаш ўринлидир. Иқтисодчи олимлар фикрларини таҳлил қилиш ва умумлаштириш натижасида, ўйлашимизча, қуйидагича таъриф келтириш, «давр харажатлари»нинг мазмунини ҳаққоний тарзда аниқ ва кенг маънода ифодалайди. «Давр харажатлари - такрор ишлаб чиқариш жараёни фаолиятини, узлуксизлигини таъминлаш, бошқариш ва корхонани умумий тартибга солиб туриш билан боғлиқ тўғридан-тўғри молиявий натижа ҳисобидан қопланадиган сарфлардир».
Келтирилган фикрга асосланиб, бизнингча, мазкур иқтисодий тушунчага тегишли ягона меъёрий-ҳуқуқий ҳужжат саналган «…харажатлар таркиби тўғрисида»ги Низомнинг Б-бандининг 2-бўлими, 1-хатбошисига қисқа ва аниқ тарзда қуйидагича ўзгартириш киритиш ижобий аниқлик беради ҳамда мазмунни тўлиқ ифодалайди. «Давр харажатлари деганда бевосита ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган ва хўжаликнинг функционал фаолиятини таъминловчи харажатлар ва сарфлар тушунилади ...».
Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, фикримизча, билдирилган нуқтаи назарлар, бевосита асосий ҳуқуқий ҳужжат саналган Низомда давр харажатларини хўжаликларда юритишнинг ташкилий жиҳатларини оптимал аниқликда шакллантириш имконини беради. Бу орқали, жорий даврда давр харажатларини меъёрий асосларда қанчалик ижобий натижа берувчи аниқлик тартибида шакллантирилганлигига, уларни ўтган даврларда амал қилган тартиб ва жаҳон тажрибасида қўлланилаётган ҳозирги таркибий тузилиш билан таққослаш орқали баҳо бериш имконига эга бўлинади. Бундан шуни англаш мумкинки, ривожланиб бораётган республикамиз бозор муносабатлари шароитига мос тарзда янгиликлар билан бойитилган амалдаги мазкур Низомнинг олдинги нашрларига нисбатан харажатларининг моддалари бўйича анчагина фарқлари мавжуд. Жумладан, Вазирлар Маҳкамасининг №54 ва 444-сонли Қарорлари асосида ишлаб чиқилган давр харажатлари моддаларида бевосита хўжаликнинг савдо фаолияти харажатлари, шу йўналишдаги асосий воситалар харажатлари, савдо ходимларининг меҳнат жараёнларини моддий таъминоти билан боғлиқ харажатлари, шунингдек, савдо товарлари сифатини сақлаш харажатлари, фаолиятни ривожлантириш мақсадидаги бозорни ўрганиш ва унда хўжаликнинг ўз ўрнига эга бўлиш харажатлари ҳамда маъмурий фаолиятга боғлиқ янги харажат моддалари киритилганки, улар тегишли (давр) харажат элементининг мазмунан янада бойитилганлигидан далолат беради.
Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимиз иқтисодиётида жаҳон тажрибаларида қўлга киритилган ижобий ютуқларнинг миллий хусусиятларини эътиборга олган ҳолда қўлланилиши ва айнан ҳисоб тизимига жорий этилиши, келгусида хўжаликлардаги давр харажатларининг юритилишини жаҳон стандартларига мослашишига асос бўлувчи ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларда янада соддалаштирилишини талаб қилади.