Mavzu. Davlatlar turlari Reja: Davlat va «printsipal-agent» muammosi «SHartnomaviy» davlat tushunchasi

1-rasm. “Printsipal-agent” munosabati

«Printsipal-agent» modeli davlatning faoliyat ko’rsatishi bilan bog’liq quyidagi xavf-xatarlarni aniqlash imkonini beradi. Birinchidan, davlat o’z nazorati sohasini tomonlar bilan aniq kelishilgan bitimlar doirasidan tashqariga ham yoymaydimi, degan xavf-xatar haqida 1651 yildayoq mashhur ingliz faylasufi Tomas Gobbs o’zining aynan «Leviafan», deb nomlanuvchi kitobida ogohlantirgan edi. Ikkinchidan, bir tomondan, davlat kuch ishlatishni qo’llash uchun monopoliya huquqidan foydalangan holda, fuqarolarning manfaatlarini inkor etmaydimi? Ikkinchi tomondan, fuqarolar davlat tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar haqini to’lashdan bosh tortishga urinib, huddi jamoat transportidagi oddiy chiptasiz kimsa kabi, o’zlarini opportunistlarcha tutishmaydimi? CHunki davlat xizmatlari va jamoat transporti xizmatlari ijtimoiy farovonlik xususiyatiga ega.

Ikki taraflama «printsipal-agent» muammosining qay tarzda hal etilishiga qarab, davlatning turli modellari shakllanadi. Nazariy jihatdan yakka hisob-kitoblardan hosil bo’lgan davlat shartnoma vositasi sifatida, murakkab almashuvga ko’maklashish va uni amalga oshirish vositasi sifatida paydo bo’ladigan davlatdan mutlaq farq qiladi.
O’z navbatida, davlatning ikkita benuqson modeli mavjud. Biz, D.Nort bo’yicha, «shartnomaviy» deb ataydigan birinchi model yuqorida sanab o’tilgan muammolarni hal etish chog’ida paydo bo’ladi. Ikkinchi – «ekspluatator» modeli unda davlatning ham, fuqaroning ham opportunistik xatti-harakatiga to’siq mavjud bo’lmagan davlat faoliyatini yoritadi. O’zaro munosabatlarning ikkala tomoni ham, bir-birida birinchi navbatda dushmanni ko’rgan holda, o’z zimmasiga olgan majburiyatlarni ado etmaydi. SHu o’rinda har bir modelni alohida tarzda batafsil ko’rib chiqamiz.