Mavzu: Cho`l hudlarida madaniy o`rmonlar barpo etish Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

2.4Cho’l hududida himoyalovchi butazor va daraxtzorlar barpo etish
agrotexnikasi

O’zbekiston o’rmon fondi yerining klassifikasiyasiga muvofiq (O’zO’XITI,V.V.Chux-ina) cho’l mintaqasi 4 ga bo’linadi:

• Shimoliy qizilqum;
• Markaziy qizilqum;
• Janubiy qizilqum;
• Qo’yi Surxandaryo cho’llari.
Bu rayonlar asosan qumli maydonni egallaydi. Qumli joyda o’rmon ko’chatlarini yetishtirish o’z xususiyatlariga ega. Qumliklardagi agrotexnik tadbirlarga urug’larni tayyorlash, sepish va ko’chat ekish kiradi. Ko’chma qumliklarni o’rmonlashtirishda aholi punktlari, gidrotexnik ishnshoatlarni qum ko’mish xavfi bo’lsa, mexanik himoya vositalari qo’llaniladi, mexanik vositalar madaniy o’rmon tadbirlari uchun qulay sharoirtlar yaratadi.
Qumliklarda daraxt ekish. Qumliklarda o’rmon urug’ sepish yoki ko’chat
o’tqazish bilan yaratiladi. O’rug’ ekish mayda zararli qumliklarning kata
maydonlarini o’rmonlashtirishda qo’llaniladi. Bu uslubni yalang’och qumliklarga
ekishda ham qo’llash mumkin, lekin urug’ sepish faqat mexanik himoya vositalari
o’rnatilgandan so’ng qo’llaniladi. Bu keskin sharoitlarda madaniy o’rmonlar
cherkez, qandim, jiyda, qora saksovul kabi urug’ ko’chatlaridan ekiladi,
qumliklarda o’rmon yaratish uslublari ishning maqsadi, xarakteri va qumning
holatiga bog’liq. Madaniy o’rmonlar yaylovlarni himoyalovchi, meliorativ ozuqali
yaylovlar, voha, poselka, sanoat obyektlari atrofini, kanal, yo’llar chetini
himoyalovchi daraxtzorlar ko’rinishida bo’lishi mumkin (M.Ya.Parfenov va bosh.
1983). Qumli o’rmon o’simliklari urug’larini maydonga noyabr boshidan fevral
oxirigacha ekish mumkin. Qumda 20 sm chuqurlikda nam bo’lgandan so’ng urug’
sepish mumkin. Ertaroq sepilgan urug’lar yaxshi natija beradi. Respublikamizning shimoliy tumanlarida ekishni fevralda, janubiylarida esa yanvar, fevral oyining boshida tugatish zarur. Himoya daraxtzorlarining joylashish sxemalari madaniy o’rmonlar va o’rmon meliorasiyasi obyektlarini yaratish agrotexnikasini qo’llashga qarab aniqalanadi. Barcha holatda ekinlar kuchli shamolga perpendikulyar joylashtiriladi. Panjarasimon tartibdagi konstruksiyani yaratishda maksimal meliorativ samaraga erishish mumkin (voha, aholi punktlari atrofidagi zich konstruksiyada yaratilgan daraxtzorlardan tashqari). Himoya yaylovlarini yaratishda asosiy lentalar orasidagi masofa taxminan 20 yoshdagi daraxtlar balandligiga 25 karra teng bo’ladi. O’simlik sharoitiga qarab bu masofa 75-125 m ni tashkil etadi. Yordamchi lentalar asosiysiga perpendikulyar
joylashadi, ular orasidagi masofa 750-1250 m. Tuproqqa ishlov berish erta shudgor
tizimi bo’yicha o’tkaziladi (mayda egri-bugri qumliklardan tashqari, u yerlarda
tuproqqa 25-27 sm chuqurlikda kuzgi ishlov beriladi). Himoya ekish bilan yaratish
mumkin. Urug’ sepish9 ishlov berilgan lentaning o’rtasi bo’yicha PPS-0,4
seyalkasi yordamida o’tkaziladi. Bir yillik ko’chatlarni ekish qattiq sovuq
to’xtagandan so’ng – fevralda martning birinchi yarmida amalga oshiriladi,
qatordagi ekish o’rinlarining masofasi 1 m bo’ladi. Sepiladigan urug’ me’yori
(qumli navda) ularning kattaligi, unuvchanligi va sofligiga bog’liq.
Quyidagi jadvalda himoya yaylovlarini yaratishda ularning nav sinfiga
qarab urug’ sarflashning taxminiy me’yori berilgan (6 jadval).
Barpo etilgan madaniy o’rmonlarni to’ldirish keyingi yil bahorda yoki
kuzda yashab qolganlari 25 dan 85% gacha bo’lgan maydonlarda o’tkaziladi.
Unuvchanligi 25% dan past bo’lgan ekin maydonlari qayta tiklanadi, qo’shimcha
sarflash uchun urug’lar dastlabki ekish me’yorining 50% dan oshmaslig shart.