Mavzu: Chizmalarda shartlilik va soddalik Reja: Kirish I bob. Chizmalardagi shartlilik va soddalashtirishlar

II bob. Chizmalardagi shartlilik va soddalashtirishlar mavzusini o‘qitish metodikasi
2.1. Ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar
Biriktirish detallari deyarli barcha mashina va mexanizmlarda qo‘llaniladi.
Ularning ko‘pchiligini aniq chizish uchun ancha vaqt va mablag‘ kerak bo‘ladi. Shu sababli ham bu detallarni chizishda turli ko‘rinishdagi shartlilik va soddalashtirishlardan foydalanish maqsadga muvofi qdir. Buyumlarni yig‘ish jarayonida, uni tashkil qiluvchi detallarni birbiri bilan mahkamlash uchun turli ko‘rinishdagi biriktirish usullari qo‘llaniladi. Ular, umuman olganda, ajraladigan va ajralmaydigan birikma turlariga bo‘ linadi. Agar birikmalarni ajratishda birikma detallari sindirilmasa, u holda bunday birikma ajraladigan birikma deyiladi. Ularga boltli, shpilkali, vintli, shtiftli, shponkali, shplintli, shlitsali (tishli) birikmalar kiradi. Birikmalarni ajratishda birikma detallari sindirilsa, ular ajralmaydigan birikmalar deyiladi. Ularga parchin mixli, payvand chokli, kavsharlangan, tikish, yelimlash kabi birikmalar kiradi. 21.1-chizmada shartli suv o‘lchagich kamerasining yaqqol tasviri berilgan bo‘lib, unda detallarni biriktirish usullarining deyarli barchasi ko‘rsatilgan:
a – boltli birikma buyum korpusiga qopqog‘ini mahkamlashda eng ko‘p qo‘llaniladigan birikma. Korpus va qopqoqning quloqlari teshiklaridan bolt o‘tkazilib, unga shayba kiydiriladi va gayka bilan burab qotiriladi;
b – payvand chokli birikma ikkita detalni bir-biri bilan ajralmaydigan
qilib biriktirishda ishlatiladi;
c – shpilkali birikma korpus tanasida boltga mo‘ljallangan quloq bo‘lmagan
taqdirda tatbiq qilinadi. Shpilka uchun korpusda rezbali teshik ochiladi va unga
shpilka burab kiritiladi. Qopqoq, shayba tushiriladi va gayka bilan qotiriladi;
d – parchin mix chokli birikma uncha qalin bo‘lmagan yupqa (listli) metall
materiallarini bir-biri bilan biriktirishda qo‘llaniladi;
e – quvur rezbali birikma. Metall quvurlarni bir-biri bilan yoki korpusga
ulashda mustahkam birikma hisoblanadi;
f – vintli birikma uncha katta bo‘lmagan detallarni o‘zaro mahkamlashda turli ko‘rinishdagi vintlardan foydalaniladi. Vintlar uchun rezbali teshiklar ochi ladi va qopqoq qo‘yib, teshiklari orqali vintlar burab kiritiladi hamda qotiriladi.
g– qistirma-rezina, charm, kartondan kabi ashyolardan yasaladi.
21.2-chizma, a, b da shponkali, shtiftli, 21.3-chizmada shlitsali (tishli)
birikmalar ko‘rsatilgan: a – shponkali birikmadan turli g‘ildiraklarni vallarga biriktirishda qo‘llaniladi. Shponka uchun valda ariqcha (paz) ochiladi va unga shponka bosim ostida joylashtiriladi. G‘ildirakda shponka uchun ariqcha qirqiladi. Tishli g‘ildirak valga surib kiritiladi va chiqariladi;

b – shtiftli birikma vtulkani valga biriktirishda qo‘llaniladi. Shtift turiga
qarab val va vtulkada teshik ochiladi, so‘ngra unga shtift bosim ostida qoqiladi.
Shlitsali yoki tishli birikma. Valda va g‘ildirak teshigida bir-biriga mos
keladigan tishlar.
Umumta'lim maktablarida o'quvchilarning oddiy va mahalliy qirqimlar,
qirqimlarda soddalashtirish hamda shartliliklar haqida umumiy bilim va
malakalarni ega\lashlari, shuningdek, ko'rinishning yarmi bilan qirqimning
yarmini birlashtirib tasvirlashga o'rgatish ko'zda tutilgan. Darslik (A.Umronxo'jaev. Chizmachilik. 9-sinf. -T., 2006)da ushbu mavzularga oid
tasvirlar yetarlicha keltirilgan. Kcsimlarda ham, qirqimlarda ham shtrix chizish texnikasini alohida tushuntirish kerak. Shu yeming o'zida ko'tarilgan masalaga tegishli zarur istisnoga to'xtalib o'tish zarur: yupqa dcvor (bikrlik qobirg' asi, spitsalar, tutash v allar, boltlar va b.)ni kesuvchi tekislik bO'ylamasiga kesib
o'tsa, chizmada kesim sirti shtrixlanmaydi (98-shakllar). Buning sababi, bu hollarning hammasida shtrixovka detal shakli xususiyatlarini ochishga xizmat qilmasdan, aksincha detaIning tuzilishi to'g'risida noto'g'ri taassurot uyg'otadi. Detal tuzilishida ichki konturlar yo'q hollarda detaIning to'la qirqimini bajarishga zaruriyat bo'lmaydi, ammo shaklining katta bo'lmagan elementlaridan birida qirqim berish kerak. Bunday hollarda mahalliy qirqimdan foydalaniladi. Qirqimlaming hamma hollarini tushuntirish metodikasiga batafsil to'xtab o'tirmasdan shu mavzularni bay on qilishda qo'llaniladigan ko'rgazmali qo'llanmalar, dinamik plakatlar chizmalarini keltiramiz. Solishtirish jarayonida yig'ish chizmasming xarakteri va o'ziga xos xususiyatlari aniqlanadi. Bunda darsni dialog shaklida savol-javoblar bilan olib borish yaxshi natija beradi. Natijada o'quvchilarning diqqati hamda fikrlashi faollashadi, o'tilgan materia liar takrorlanadi. Savollar quyidagicha bo'lishi mumkin: chizmada tasvirlangan obyektlar qanday tasvirlar bilan ko'rsatilgan? Yig'ish chizmasi va alohida detal chizmasi orasidagi farqni ko'rsating. (Yig' ish chizmasi, yig'ish birligiga kiruvchi
hamma detallarning ishchi vaziyatlarini kO'rsatadi; spetsifikatsiya va pozitsiya nomerlarning mavjudligi o'ichamiaming minimal soni, biriktiriluvchi detallami tasvirlashda shartlilik va soddalashtirishlami qo'llanilishi va b.). Yig'ish chizmasi va alohida detal chizmasi uchun umumiy bo'igan xususiyatiarni ayting (ikkalasi ham chizmalarga qo'yiladigan to'g'ri burchakli proeksiyalash qoidalari bo'yicha bajariladi; obyekt shakli tushunish uchun zarur tasvirlaming minimal soni; kesim va qirqimlaming qo'llanilishi, o'lchamlarning qo'yilishi, shartlilik va soddalashtirish va h.). O'quvchilaming hamma javoblari umumlashtirilib, o'qituvchi tomonidan to'idirib boriladi. Masalan, yig'ish chizmalardagi o'lchamlarni tushuntirishda o'qituvchi gabarit, ekspluatatsion, montaj va o'matish
o'lchamlari haqida ulami plakatdan ko'rsatib, farqlarini tushuntirib o'tadi. Keyingi bosqichda o'quvchilarga yig'ish chizmalarini o'qish o'rgatiladi. Odatda o'quvchilar asosiy yozuv va spetsifikatsiyada keltirilgan ma'iumotiar yig'ish birligiga kiruvchi detallaming nomlanishi va soni, tasvir masshtabi kabi ma'iumotiarni nisbatan os on va tez o'rganib oladilar. O'quvchilarda yig'ish chizmalarida ko'rsatilgan tasvirlarning xarakteristikalarini aniqlash, shu mahsulot tarkibiga kiruvchi detaining konturlarini ajratib chizish, ulaming geometrik shakllarini aniqlash kabi savollar o'quvchilarda sezilarli qiyinchiliklar tug'diradi.
Yig'ish chizmalarini o'qiyotganda o'quvchilar ko'pincha detaining faqat bitta tasviriga asoslanib xulosa chiqaradilar va detalning ko'rinib turgan qisminigina «ko'radi»lar. Shuning uchun ham birinchi darsdanoq 0'quvchilarni har bir detalni tahlil qilish va geometrik shaklini aniqlashning to'g'ri usullariga o'rgatish kerak. Buni yig'ish birligi modellari yordamida amalga oshirish mumkin. O'qituvchi yig'ish chizmalari va ish chizmalaridagi tasvirlar soni va xarakteristikasi hamma vaqt ham mos kelavermasligini tushuntirish kerak. Shunga o'xshash tartibda boshqa detallar ham tahlil qilib chiqiladi. Shunday qilib yig'ish birligi modelini qismlarga ajrata borib, o'quvchilar har bir detaIning shaklini aniqlab boradilar, chizmada ularning tasvirlari ustidan qalam bilan yurgizib chiqadilar va biriktirilishning shakli, detaining alohida chizmasini bajarish uchun zarur tasvirlar olib qo'yish kerak. Keyin o'qituvchi oldida o'quvchilaming yig'ish chizmalaridagi shartlilik va soddalashtirishlar haqidagi bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish vazifasi turadi. Darsda mavzu bo'yicha hamma material
takrorlanib, zichlashtirilgan so'rov o'tkazib, yangi material yoritiladi va
chizmalami o'qishga kirishiladi. Bu ikkinchi mashq quyidagi shaklda amalga oshiriladi: o'quvchilarga mahsulotlaming yig'ish chizmasi va uning qismlarga ajratilgan modeli namoyish qilinadi. O'qituvchi sinfga mahsulot nomini; uning tarkibiga kiradigan detallar sonini; chizmada tasvirlangan tasvirlar soni va xarakteristikasini tahlil qilishni, har bir detal shaklini aniqlashni taklif qiladi.
Yig'ish chizmasini o'qish davomida o'quvchilar jlg'ish birligi modelini yig'adilar. Bu holda model o'quvchilarga yig'ish chizmasini o'qish to'g'riligini nazorat qilish uchun zarur bo'ladi. Bu darsda amaliy ish sifatida yig'ish birligiga kiruvchi detallardan birining eskizini bajarish mumkin. Keyingi bosqichda o'quvchilami yig'ish chizmasini mahsulotning yaqqol tasvirlaridan foydalanib o'qish taklif qilinadi. Yig'ish chizmasini o'qish va undagi har bir detaining geometrik shaklini aniqlash jarayonida o'quvchilar ulaming har birini yaqqol tasvirdan ko'rsatib, tasavvurlaridagi fazoviy obraz bilan solishtirib boradilar. O'quvchilarni yig'ish chizmalarini o'qishga o'rgatish bo'yicha oxirgi mashq sifatida chizmani qo'shimcha yaqqolliklarsiz o'qishga o'rgatishni olish mumkin. Shu yerda o'quvchilarga yig'ish chizmalarini detallarga ajratish va uni chizmada bajarish bosqichlari haqida ma'iumot beriladi. Chizmachilik kursidagi nazariy ma'lumotlaming ahamiyatini to'g'ri baholamasdan o'qitish metodlaridagi bir xillik ayniqsa o'quvchi va talabalaming fanni o'zlashtirishlariga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Ayrim o'qituvchilar chizmachilik kursi asosan amaHy mashg'ulotlardan iborat
deb hisoblab, kurs materiallarini tizimli ravishda bayon qilib bormaydilar,
o'quvchilarning shu bo'limdagi har xii topshiriqlarni bajarishlari uchun zarur bo'lgan materiallami bayon qilmaydilar, u yoki bu mashina detallarini tasvirlashda qo'Hash uchun qabul qilingan shartliliklaming ma'nolarini asoslab bermaydilar va h. Odatda bunday o'qituvchilar doskada biror chizmani bajarishda uni qisqacha sharhlab boradilar. Talabalar shu chizmani ish daftarlariga ko'chirib oladilar va keyinchalik individual topshiriqlami bajarishda undan foydalanadilar. Bunday bir xii uslubning uzoq qo'llanilishi talabalarda faqat chizma bajarish
texnikasining takomillashishiga olib keladi, ulaming fazoviy tasavvur qilish qobiliyatlari rivojlarunaydi. Kasb-hunar kollejlarida chizmachilikdan topshiriqlar tuzish vatanlashda topshiriqni bajarishdan maqsad kO'rsatilishi, individual topshiriq mazmuni aniq belgilanishi, topshiriqni bajarish muddati (katta hajmli
topshiriqlar uchun oraliq muddatlar ham) ko'rsatilishi, grafik ishlarga
sarflanadigan vaqt o'quvchilaming vaqt budjetiga mos kelishi, individual topshiriqlar variantlari taxminan bir xiI murakkablikda bo'lishi; o'quvchilarning topshiriqni bajarishga tayyorgarlik darajalari e'tiborga olinishi; topshiriqlar tayyorlanadigan mutaxassislik yo'nalishiga va texnikaning zamonaviy darajasiga mos kelishi kerak. Shu ko'rinishda tuzilgan va bajarish jarayoni tashkil qilingan topshiriqlar talabalami obyekt to'g'risidagi ma'lumotlami grafik axborot kompleksi ko'rinishida va aksincha ifodalashni o'rgatadi. Kollejlarda talabalar individual topshiriqlami chizmachilik kursi ta'limining hamma bosqichlarida bajaradilar. Ulami tanlashda oddiydan murakkabga o'tish tamoyiliga amal qilinadi; har bir grafik topshiriq talabalaming tayyorgarlik darajasini hisobga olib, imkoni boricha uni qiziqib bajarishlariga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.
Kasb-hunar kollejlari uchun chizmachilik kursidan topshiriqlami tanlashda quyidagi shartlami bajarilishiga e'tibor qilish kerak:
1) talabalaming kasbiy faoliyatida zaruriyati;
2) ulaming fazoviy tasavvurlari va mantiqiy fikrlashlarining rivojlanishiga xizmat qilishi;
3) mutaxassislik Yo'nalishi bo'yicha grafik tasvirlarni savodli bajarishga tayyorlashi.