Mavzu: Chaqaloqlik davri psixologik xususiyatlari

Go‘dak psixikasining  o‘sishi.

Ilk yoshdagi bolalar jismoniy jihatdan tez rivojlanish bilan birga psixik jihatdan ham tez  rivojlanadi. Chaqaloqlar psixikasining rivojlanishi 1 –dan analizatorlarni takomillashuvi  bilan bog‘liq bo‘lsa, 2 –dan mustaqil  harakatlarning o‘sishi bilan bog‘liq.  Analizatorlarni tez  takomillashuvi natajasida bir oylik bo‘lgandan  so‘ng unda dastlabki  shartli reflekslarning shakllanishi ideallashadi. Shu davrda bola psixikasining tez  rivojlanishi yo‘lga qo‘yiladi. 2-3 oylik bolalarda analizatorlarni faoliyati takomillashuvi natijasida ta’sir  qilayotgan qo‘zg‘atuvchilarni farqlash  qobiliyati yuzaga kela boshlaydi. Ovozlarni, so‘ngra yorqin ranglarni, ta’mlarni farqlay boshlaydi. Bola bir oyga to‘lgach, o‘zini parvarish  qilayotgan  odamga intiladi, o‘ziga  yaqin  insonini aft basharasiga qarab ijobiy his  tuyg‘ular  uyg‘onadi. Ta’sirga berilishi va ta’sirlanishning bu shakli bola bilan kattalar  o‘rtasidagi aloqaning boshlang‘ich ko‘rinishidir. Shaxslararo  aloqaning bu shakli chaqaloqlik davrining tugashi va ilk bolalikning boshlang‘ich davridir.                  

            Chaqaloqda paydo bo‘ladigan ijobiy tuyg‘ularning oddiy tabiiy ehtiyojlarini qondirish  bilan bog‘liq emas. Chunki  psixik dunyodagi o‘zgarishlarni o‘rgangan M.Yu. Kityakovskayaning o‘qtirishicha, uyqusizlikdan qiynalish va ochlik uyg‘otuvchi va qo‘zg‘otuvchilarni bartaraf qilish salbiy kechinma va his  –tuyg‘uni pasaytiradi.

            Psixolog D.B.  Elkonin nazariyasiga ko‘ra chaqaloqlik davridagi ilk bolalik,  go‘daklik davriga o‘tishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud: bular

 1)  ko‘z va quloq yordamida diqqatni muayyan bir ob’ektga to‘plashning  paydo  bo‘lishi, bola harakat faoliyatining qayta qurilishi boshlangani,  aloxida namoyon  bo‘lishi, harakatning xulq hodisasiga aylanishi.

2)        sirtdan idrok qilinuvchi  barcha ob’ektlarga (sub’ektlarga) aloxida  qo‘zg‘atuvchiga nisbatan hosil  bo‘lishi.

3)        katta  yoshdagi odamlarga (onasiga va yaqin  kishilarga) nisbatan emotsional reaksiyalar (his  –tuyg‘ular  va kechinmalar) yangi ehtiyoj  paydo  bo‘lishining ko‘rsatkichi ekanligi.

4)        Bolaning kattalar bilan muloqotda bo‘lish  ehtiyoji uning keyingi psixik o‘zgarishi va negizida tashkil  etishi. 

Go‘dakning bir  yoshgacha davridagi psixologik xususiyatlarining o‘rganish  bo‘yicha bir qator tadqiqotlar  mavjud. Shular  orasida N.L. Figurin, M.P. Denisova,  M.Yu. Kityakovskaya,  D.B. Elkonin,  S.A. Arkin,  S Fayanslarning asarlari katta ahamiyatga ega, S. Fayans tajribasida go‘dakka chiroyli va jozibador o‘yinchoqlar 9 sm dan masofadan  ko‘rsatilgan, u butun vujudi bilan ularga intilgan, keyinchalik oraliq 60 sm bo‘lganda bolaning intilishi sustlashgan va nihoyat  ular  100 sm dan ko‘rsatilgan bolaning intilishi mutlaqo o‘chgan.

            U o‘yinchoq bilan bir qatorda turgan  katta kishiga ham ana shunday befarq qaragan, masofa qanchalik qisqarsa, bolaning unga intilishi shunchalik kuchaygan. Ko‘pgina psixiologlar  bolalarda kattalar  bilan bo‘lgan munosabatda yuzaga keladigan emotsional  reaksiyalarni jonlanish  kompleksi deb  ataganlar.  Bunda bola uning bilan munosabatda bo‘layotgan odamga muloyim  tikilib jilmayadi,  qo‘l va oyoqlari bilan ovoz chiqaradi. Bolada qandaydir kuchli mamnunlik hissi yuzaga keladi.                             

            Go‘dak yoshiga to‘lguncha juda ko‘p harakatlarni o‘zlashtiradi. Bolaning qiladigan turli tuman harakatlari orasida qo‘l –harakatlari psixik taraqqiyoti uchun  muhim ahamiyatga ega. 4 oylik bola narsalarga qo‘l  cho‘zadigan, ammo  u xali o‘zining qo‘l  harakatlarini idora qilolmaydi.  5 oylik bo‘lgach narsalarni paypaslab  ko‘radigan  bo‘ladi.

Bolaning  psixik taraqqiyotida murakkab harakatlarni egallab borish katta rol  o‘ynaydi. 6 oylik bo‘lgach, mustaqil o‘tara oladigan bo‘ladi. 3-6 oylikacha bolalar katta yoshdagi odamlar bilan tanlab munosabatda bo‘ladi. Bolada yaqin kishilarga bog‘lanish  sodir bo‘ladi, shu sababli ona yoki  enagasini ko‘rish  bilan qichqirib  qarshilaydi,  talpinadi. Yarim yoshga to‘lganida atrofdagilar  qatori qarindoshlariga,  qo‘ni – qo‘shnilariga ko‘nikib  boradi.        

8 oylik bo‘lgach yana bir  murakkab  harakatni - emaklashni o‘rganadi. Bola psixikasining rivojlanishida bu yangi harakatning ahamiyati katta. Emaklay boshlagach, bolaning  atrofdagi narsalar bilan  munosabati kengayadi. U bir  narsani olib  ikkinchi narsaga o‘rib  taqillatadi va chiqayotgan  ovozga quloq soladi. Bu yoshdagi bolalar biror narsaning  qopqog‘ini ochib  yopishni yoqtiradilar. Bunday harakatlar bolaning qo‘l muskullarini mustahkamlaydi.  Og‘ir  kasallikka uchramay, jismoniy jihatdan sog‘lom o‘sgan  bola 9 -10 oylik   bo‘lganda yura boshlaydi. Yura boshlagan bolaning faolligi kun  sayin  ortib, erkin  harakat qila boshlaydi. Bemalol  yuradigan  bola tor uy doirasidan  tashqariga chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

oliyatlarini hali yo‘lga qo‘ya olmaydilar. Shuning uchun ular mehnatning juda sodda turlari bilan, ya’ni o‘simliklarga suv quyish, baliqlarga ovqat berish, hovliga suv sepish va shu kabilar bilan shug‘ullanadilar.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda ularni inoq jamoaga uyushtirish katta ahamiyatga egadir. Jamoa bo‘lib mehnat qilishda tarbiyachi har bir bolaga ma’lum bir mehnatni bajarishni buyuradi. Ana shu tariqa bolalar birgalikda mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadilar. Masalan, katta guruh bolalari jamoa bo‘lib navbatchilik qiladilar. Bunda bir bola stolga dasturxonlarni yozib chiqsa, ikkinchisi qoshiq va vilkalarni qo‘yib chiqadi, uchinchi bola esa stulchalarni qo‘yib chiqsa, to‘rtinchi bola stolga nonlarni qo‘yib chiqadi. Bog‘chada navbatchilikka o‘rgangan bolalar oilada ham yordamlashadigan bo‘ladilar.

Bolalar bunday mehnatda jon-u dili bilan qatnashadilar. O‘rta va katta guruh yoshidagi bolalarga oilada kuchlari yetadigan mehnat topshiriqlarini berish kerak. Bu ularda mehnat malakalari hosil bo‘lishi uchun imkoniyat yaratadi. Ijtimoiy foydali mehnatda ishtirok etmagan bolani keyinchalik mehnatga jalb qilish juda qiyin bo‘ladi. Bog‘chada bolalar jalb qilinadigan mehnat faoliyatining turi juda xilma-xildir. Masalan, tabiat burchagidagi jonivor yoki o‘simliklarni parvarish qilish, bog‘cha uchastkasida ishlash, oshxonada va guruhda navbatchilik qilish, kichkintoylarni kiyintirishga yordam berish va boshqalar. O‘rta va katta guruh bolalari mehnat faoliyatini o‘yindan batamom farqlab, unga nisbatan jiddiy munosabatda bo‘la boshlaydilar. Ular mehnatdan kelib chiqadigan natijani, ya’ni mehnatning ijtimoiy mohiyatini, kim uchun, nima uchun mehnat qilish lozimligini ushunadi. Ular kattalarning oiladagi uy-ro‘zg‘or ishlariga zo‘r ishtiyoq bilan yordamlashadilar, kichkintoylar uchun qog‘ozdan, kartondan, faner va plastilindan turli o‘yinchoqlar yasaydilar. Pedagogik jihatdan to‘g‘ri tashkil qilingan mehnat faoliyati bolalarning har tomonlama jismoniy, psixik, estetik, axloqiy tomondan rivojlanishiga juda katta ta’sir qiladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarning