Mavzu: Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalarni qayta baxolash tartibi. Reja

Mavzu: Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalarni qayta baxolash tartibi.
Reja:

1. 
   Asosiy vositalarni qayta baxolash.
   
2. 
   Asosiy vositalarni qayta baxolash tartibi.
   
3. 
   Byudjet tashkilotlarida asosiy vositalarni qayta baxolash tartibi.
   

Kirish
Hukumatning qarori bo‘yicha yilning m a’lum sanasidagi holat bo‘yicha asosiy vositalarni qayta baholash amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda, budjet tashkilotlarining asosiy vositalarini qayta baholash har yili 1-yanvar holatiga (joriy yilning 1-fevraligacha) qayta baholash o ‘tkazilayotgan davrdagi baholaming darajasidan kelib chiqib, amalga oshiriladi.
Qayta baholash paytida asosiy vositalaming to‘liq qayta tiklash qiymati, ya’ni agar tashkilot qayta baholash sanasida mavjud boigan bozor narxlari va tariflari bo‘yicha ulami xuddi shunday yangi obyektlarga to‘liq almashtirishi shart boisa, u amalga oshirishi kerak b o ig an xarajatlaming to iiq qiymati belgilanadi.
M a’naviy eskirgan obyektlaming to iiq qayta tiklash qiymati, obyektlaming m a’naviy eskirishi tegishli narxlar va tariflaming o‘zgarish darajalari va sur’atlarida aks etishidan kelib chiqib, ulami tayyorlashga doir mavjud xarajatlar asosida, qayta baholash sanasida mavjud boigan narxlar va tariflar bo'yicha belgilanadi.
Ishlab chiqarishdan chiqarilgan obyektlaming to iiq tiklash qiymatini belgilash paytida ulaming aniq nusxasini tayyorlash uchun narxlar va xarajatlami hozirgi sharoitda belgilash amalda mumkin emasligi sababli, ushbu qiymat ilgari chiqarilgan va hozirgi obyektlaming eng muhim foydalanish xususiyatlariga nisbatan tuzatishlar kiritilgan, ishlab turgan xuddi shunday chiqarilayotgan obyektlaming to iiq qayta tiklash qiymati asosida o ‘rin egallash qiymati sifatida belgilanadi.
Texnik holatidan qat’iy nazar tashkilotning mulkida, uning xo'jalik yuritishi (ishlab turgan va foydalanilmayotgan) turgan, konservatsiyada turgan, hisobdan chiqarish uchun tayyorlab qo‘yilgan, lekin belgilangan tartibda tegishli dalolatnomalar bilan rasmiylashtirilmagan, barcha asosiy vositalar qayta baholanishi kerak.
Asosiy fondlaming to‘liq qayta tiklash qiymati tashkilotning xohishiga qarab, alohida obyektlar qiymatini yilning 1-yanvarida shakllangan baholanayotgan obyektlarga aynan o‘xshash, yangi obyektlarga doir hujjatlar asosida tasdiqlangan bozor narxlari bo‘yicha to‘g ‘ridan-to‘g‘ri qayta hisoblash yo‘li bilan (matn davomida-«To‘g‘ridan-to‘g ‘ri qayta baholash usuli») yoki-asosiy fondlar turlari va eskirish foizi bo‘yicha tabaqalashtirilgan, asosiy fondlar qiymatining o ‘zgartish indekslarini qo‘llagan holda alohida obyektlaming dastlabki (qayta tiklash) qiymatini indekslash yo‘li bilan (matn davomida-«Indeks usuli») belgilanadi. Bunda asosiy fondlaming bir turdagi obyektlari bo'yicha (msumlar, turlar va hokazolar bo‘yicha) yagona usul qo'llaniladi.
Qayta baholashni tashkilot mustaqil ravishda yoki qonunchilikka muvofiq baholash faoliyati bilan shug‘ullanish huquqiga ega bo‘lgan ekspcrt mutaxassislami jalb ctish bilan amalga oshiradi.
«To‘g‘ridan-to‘g‘ri qayta baholash usuli» qo‘llanilganda obyektlaming to‘liq qayta tiklash qiymatini hujjatlar asosida tasdiqlash uchun tashkilotning xohishiga muvofiq quyidagilardan foydalanish mumkin:
a) ishlab chiqamvchi tashkilotlardan va ulaming rasmiy dilerlaridan, tovar-xomashyo birjalari, ko'chmas mulk birjalaridan yozma shaklda olingan xuddi shunday mahsulotga doir narxlar to‘g ‘risidagi ma’lumotlar;
b) qayta baholash sanasiga va asosiy vositalami xarid qilish sanasiga bo‘lgan 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki kurslari nisbati sifatida belgilanadigan hisob-kitob koeffitsientini qo‘ llagan holda asosiy vositalaming xarid qilish sanasida erkin amal qiluvchi valutalardagi qiymati (tasdiqlovchi hujjat mavjud bo'lganda) to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
d) tegishli davlat organlarida mavjud bo'lgan narxlar darajasi to‘g‘risidagi m a’lumotlar;
e) qayta baholashni o‘tkazish davrida ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotlarda e’lon qilingan narxlar darajasi to‘g‘risidagi m a’lumotlar;
f) asosiy vositalar qiymati to‘g‘risida baholovchi hisoboti.
Asosiy vositalami qayta baholashda «Indeks usuli»ni qoilash uchun navbatdagi qayta baholash bo‘yicha tegishli indekslami 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi har yil 31 dekabrgacha ishlab chiqadi va ommaviy axborot vositalarida rasmiy e’lon qiladi.
Yuqorida keltirilgan qayta baholash usullarini qo‘llash yo‘li bilan asosiy vositalaming balans qiymati ulami qayta tiklash qiymatigacha ko‘payishi (kamayishi) buxgalteriya hisobida asosiy vositalaming hisobga oluvchi subschyotlaming debeti (krediti) bo‘yicha «Asosiy vositalardagi fond» subschyoti bilan korrespondensiyalanib qayd qilinadi.
Indekslash yo‘li bilan asosiy vositalami qayta baholanganda buxgalteriya hisobida qayta baholash o'tkazish sanasi holati bo‘yicha turgan asosiy vositalaming (shu jumladan eskirishi to‘liq hisoblangan obyektlar) eskirish summasini ulami qayta tiklash qiymatiga qayta hisoblash chog‘ida asosiy vositalar qiymatini o‘zgartirishning tegishli indekslariga ko‘paytirish kerak bo‘ladi.
Asosiy vositalami «To‘g ‘ridan-to‘g‘ri qayta baholash usuli» bilan qayta baholash chog‘ida buxgalteriya hisobida turgan eskirish summasi qayta baholashdan keyingi qayta tiklash qiymatining qayta baholashgacha bo‘lgan qiymatga nisbati bilan hisoblab chiqariladigan qayta hisoblash koeffitsienti bo'yicha indekslanishi kerak.
Yuqorida keltirilgan tartibda hisoblab chiqarilgan eskirish summasi bilan ko‘rsatilgan asosiy vositalar bo‘yicha qayta baholashgacha bo‘lgan eskirish summasi o ‘rtasidagi farq «Asosiy vositalaming eskirishi» subschyotining krediti (oshib ketgan taqdirda) yoki debeti (kamaygan taqdirda) bo‘yicha «Asosiy vositalardagi fond» subschyoti bilan korrespondensiyalanib aks ettiriladi.
Tashkilotning balansida qayta baholashgacha turgan va 1 yan- vargacha foydalanishga kiritilgan asosiy vositalar balans qiymatining qayta tiklash qiymatigacha ko‘payishi buxgalteriya hisobida quyidagi qayd qilinadi.
Qayta baholash natijasida asosiy vositalar balans qiymatining ko‘- payishiga tashkilot buxgalteriyasida quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D ebet 010 013, 015-019 «Asosiy vositalar» subschyotlari; Kredit 250 - «Asosiy vositalardagi fond» subschyoti.
Qayta baholash natijasida asosiy vositalaming eskirish summasini ko‘payishiga quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D ebet 250 - «Asosiy vositalardagi fond» subschyoti; Kredit 020 - «Asosiy vositalaming eskirishi» subschyoti.
Foydalanishga yaroqsiz holga kelgan asosiy vositalar amaldagi qonunda belgilangan tartibda balansdan quyidagi hisobdan chiqariladi.
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar:

1. 
   tugatilishi munosabati bilan;
   
2. 
   bepul berilishi munosabati bilan;
   
3. 
   sotilishi munosabati bilan;
   
4. 
   kamomad aniqlanganda yoki yo‘qolishi munosabati bilan hisobdan chiqariladi.
   

Yuqorida ko'rsatilgan sabablar bo‘yicha budjet mablag‘larining
bosh tasarruf qiluvchilar asosiy vositalami balansdan chiqarishni qonun asosida mustaqil ravishda amalga oshiradi.
Asosiy vositalaming tugatilishi sababli ular quyidagi holatlarda:

1. 
   belgilangan xizmat qilish muddati tugagandan so‘ng (eskirish to‘la hisoblanganda);
   
2. 
   fizik (jismoniy) eskirishi, avariya, tabiiy ofat, foydalanishning me’yoriy shartlari buzilishi natijasida foydalanishga yaroqsiz holatga kelishi munosabati bilan;
   
3. 
   ma’naviy eskirishi munosabati bilan;
   
4. 
   tegishli hukumat organlarining qarorlari bo'yicha chiqarilishi munosabati bilan;
   
5. 
   qurilish olib borilishi, kengaytirilishi, rekonstruksiya qilinishi va budjet tashkiloti qayta yangi texnika bilan ta’minlanishi munosabati bilan balansdan chiqarilishi mumkin.
   

Bunda asosiy vositalami qayta tiklash imkoniyati bo‘lmaganligida yoki iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmaganda ular tugatiladi.
Budjet tashkilotlarining tarkibiy bo‘linmalari asosiy vositalami tugatishni qonunda belgilangan tartibda tegishli yuqori tashkilotning roziligi bilan amalga oshiradi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tizimidagi boshlang'ich tibbiy-sanitariya muassasalari asosiy vositalami balansdan chiqarishni qonun asosida viloyat sog‘liqni saqlash boshqarmasining roziligi bilan amalga oshiradi.
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar tugatilishi sababli ulami hisobdan chiqarish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun tashkilotning rahbari (rahbaming o‘rinbosari) yoki bosh muhandisi raisligida komissiya tuziladi. Komissiya tarkibiga budjet tashkilotining tegishli mutaxassislari, buxgalteriya xodimlari va moddiy javobgar shaxslar kiritilgan bo‘lishi kerak. Komissiya budjet tashkiloti rahbarining buyrug‘i bilan tuziladi va moliya yili davomida doimiy ishlab turadi.
Komissiya asosiy vositalaming hisobdan chiqarilishini asoslovchi dalolatnoma tuzadi. Budjet tashkilotlarida: Asosiy vositalami tugatish dalolatnomasi (AV-4-shakl), Transport vositalarini tugatish dalolatnomasi (AV-4a-shakl), Asboblami, ishlab chiqarish va xo ‘jalik inventarlarini hisobdan chiqarish dalolatnomasi (443-shakl), Kutubxonadan chiqarilgan adabiyotlami hisobdan chiqarish dalolatnomasi (444-shakl) tuziladi.
Asosiy vositalaming tugatilishi munosabati bilan ulami hisobdan chiqarish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun tuziladigan komissiya:
-tegishli texnik hujjatlardan (pasport, darajama-daraja rejalar va boshqahujjatlar) hamda buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalangan holda hisobdan chiqarishga taalluqli bo‘lgan asosiy vositalami bevosita tekshirib chiqadi;
-ulami tiklashning iloji yo‘qligini yoki iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emasligini belgilaydi;
-asosiy vositalami hisobdan chiqarish sabablari (eskirish to‘la hisoblanganligi, haqiqiy eskirishi, rekonstruksiya qilinishi, foydalanishning me’yoriy sharoitlari buzilishi, tabiiy ofat, avariya va boshqalar)ni aniqlaydi;

1. 
   asosiy vositalaming vaqtidan aw al foydalanishdan chiqishi
   
2. 
   sodir bo‘lganligida aybdor shaxslami aniqlaydi, ulami 0 ‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari bo‘yicha belgilangan javobgarlikka tortish haqida taklif kiritadi;
   
3. 
   tugatilayotgan asosiy vositalaming ayrim uzellari, detallari, materiallari, rangli va qimmatbaho metallaridan foydalanish imkoniyat- larini aniqlaydi va ulami baholashni amalga oshiradi;
   
4. 
   tugatilayotgan asosiy vositalardan yaroqli uzellar, detallar, materiallar, rangli va qimmatbaho metallar olinishi ustidan nazoratni amalga oshiradi, ulaming miqdori va og‘irligini aniqlaydi hamda ulaming tegishli omborga topshirilishini nazorat qilish vakolatiga ega boiadi.
   

Tashkilotni qurish, kengaytirish, rekonstruksiya qilish va texnik qayta qurollantirish munosabati bilan asosiy vositalar tugatilayotganda komissiya hisobdan chiqarishga taqdim etilgan asosiy vositalaming tashkilotni qurish, kengaytirish, rekonstruksiya qilish va texnik qayta jihozlash rejasiga to‘g‘ri kelishini tekshirishi kerak. Bunda komissiya asosiy vositalami tugatish dalolatnomasida tasdiqlangan rejaning yoki tegishli qaroming bandiga va sanasiga havola qiladi.
Tugatish dalolatnomasida tugatilayotgan asosiy vositalami tavsiflovehi quyidagi maiumotlar: asosiy vosita ishlab chiqarilgan yoki qurilgan yil, uning budjet tashkilotiga kelib tushgan sanasi, foydalanishga berilgan sana, asosiy vositaning boshlang‘ich (qayta baholanganlari uchun qayta tiklash) qiymati, buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bo'yicha foydalanish muddati davomida hisoblangan eskirish summasi, amalga oshirilgan kapital ta’mirlashlar soni ko‘rsatiladi. Shu bilan birga, asosiy vositani hisobdan chiqarish sabablari, uning uzellari, detallari, materiallari, rangli va qimmatbaho metallar batafsil yoritiladi. Transport vositalari tugatilganda, bundan tashqari, transport vositasi bajargan ishlaming me’yoriy va haqiqiy hajmi ko'rsatiladi, qismga ajratish natijasida olinishi mumkin bo'lgan yaroqli uzellar, detallar, materiallar, rangli va qimmatbaho metallaming texnik tavsifi va ulardan keyinchalik foydalanish imkoniyatlari ko'rsatiladi.
Tabiiy ofatlar oqibatida tugatilayotgan asosiy vositalar balansdan (hisobdan) chiqarilganda tugatish dalolatnomasiga maxsus hukumat komissiyasining xulosasi ilova qilinadi.
Asosiy vositalami tugatish bo‘yicha komissiya tomonidan tuzilgan asosiy vositalami tugatish haqidagi dalolatnomalar asosiy vositalar balans(hisob)da turgan budjet tashkilotining rahbari tomonidan, budjet tashkilotlarining tarkibiy bo‘linmalari qonunga muvofiq tegishli yuqori tashkilotlar bilan kelishilgandan so‘ng, tasdiqlanadi. Tugatish haqidagi dalolatnomalar tasdiqlanmaguncha asosiy vositalami qismlarga ajratish man etiladi. Qismlarga ajratilgan asosiy vositaning boshqa asosiy vositani ta’mirlash uchun yaroqli bo‘lgan, barcha uzellari, detallari, materiallari, rangli va qimmatbaho metallari tegishli subschyotlarga kirim qilinadi. Bu subschyotlarda ular asosiy vositalami tugatish bo‘yicha komissiya belgilagan foydalanish mumkin bo‘lgan baho bo‘yicha hisobga olinadi. Yaroqsiz uzellar, detallar, materiallar, rangli va qimmatbaho metallar ikkilamchi ashyolar (temir-tersak, latta-putta yoki o‘tin) sifatida kirim qilinadi va budjet tashkilotining ixtiyori bo‘yicha foydalaniladi. Budjet tashkilotlari uchun tugatilgan asosiy vositalami qismlarga ajratish natijasida olingan uzellami, detallami, materiallami, rangli va qimmatbaho metallar hamda ikkilamchi ashyolami sotishdan tushgan mablag‘lar ulaming ixtiyorida qoladi va yangi asosiy vositalami sotib olish yoki foydalanishdagi asosiy vositalami ta’mirlash uchun ishlatiladi.
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar tugatilishi munosabati bilan
ulaming balansdan chiqarilishi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda qayd qilinadi:
Eskirishi umuman hisoblanmagan asosiy vositalar tugatilganida, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan asosiy vositalami tugatish dalolatnomasiga asosan, quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Budjet tashkilotlarining tarkibiy bo'linmalari o‘z asosiy vositalarini qonunda ko‘zda tutilgan tartibda tegishli yuqori tashkilotlaming roziligi bilan sotish huquqiga egadir.
Budjet tashkilotlari uchun asosiy vositalami sotishdan olingan mablag‘lar, amaldagi me’yoriy hujjatlarda boshqacha tartib o‘matilmagan bo‘lsa, ulaming ixtiyorida qolishi mumkin va yangi asosiy vositalami sotib olishga yoki foydalanishdagi asosiy vositalami ta’mirlash uchun ishlatiladi. Budjet tashkilotlari tarkibiy bo‘linmalarining asosiy vositalari qonunda ko'zda tutilgan tartibda tegishli yuqori tashkilotlaming buyrug‘i, farmoyishi
yoki qaroriga muvofiq boshqa tashkilotlarga bepul berilishi mumkin.
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar boshqa tashkilotlarga bepul berilishi munosabati bilan ulaming balansdan chiqarilishi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda qayd qilinadi:
Eskirishi umuman hisoblanmagan asosiy vositalar boshqa tashkilotlarga bepul berilganida, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan asosiy vositalami bepul berilishi haqidagi hujjatlarga asosan, quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Debet 250 - « A sosiy vositalardagi fond» subschyoti; Kredit 010-013, 015-019 -« Asosiy vositalar» subschyotlari.
Eskirishi qisman hisoblangan asosiy vositalar boshqa tashkilotlarga bepul berilganida, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan asosiy vositalami bepul berilishi haqidagi hujjatlarga asosan, quyidagi ikkita buxgalteriya provodkasi tuziladi:
asosiy vositalaming boshlang‘ich (qayta tiklash) qiymatiga:
Debet 250 - « A sosiy vositalardagi fond» subschyoti; Kredit 010-013, 015 -019 -« Asosiy vositalar» subschyotlari.
asosiy vositalaming eskirish summasiga:
Debet 020 - « A sosiy vositalaming eskirishi» subschyoti; Kredit 250 - « A sosiy vositalardagi fond» subschyoti.
Eskirishi to‘la hisoblangan asosiy vositalar boshqa tashkilotlarga bepul berilganida, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan asosiy vositalaming bepul berilishi haqidagi hujjatlarga asosan, quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Debet 020 - « A sosiy vositalam ing eskirishi» subschyoti; Kredit 010-013 , 015 -019 -« Asosiy vositalar» subschyotlari.
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalaming kamomadi yoki nobudgarchilik sodir boiganligi aniqlanganligi munosabati bilan ulaming balansdan chiqarilishi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda qayd qilinadi.
Eskirishi umuman hisoblanmagan asosiy vositalaming kamomadi yoki nobudgarchilik sodir boiganligi aniqlanganida, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan asosiy vositalaming kamomadi yoki nobudgarchilik sodir boiganligi aniqlangani haqidagi hujjatlarga asosan, quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Debet 250 - « Asosiy vositalardagi fond» subschyoti; Kredit 010-013, 015-019-« Asosiy vositalar» subschyotlari.
Eskirishi qisman hisoblangan asosiy vositalaming kamomadi yoki nobudgarchilik sodir bo‘lganligi aniqlanganida, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan asosiy vositalaming kamomadi yoki nobudgarchilik sodir bo‘lganligi aniqlangani haqidagi hujjatlarga asosan, quyidagi ikkita buxgalteriya provodkasi tuziladi:
asosiy vositalaming boshlang‘ich (qayta tiklash) qiymatiga:
D ebet 250 - « Asosiy vositalardagi fond» subschyoti;
K redit 010-013, 015-019-« Asosiy vositalar» subschyotlari.
asosiy vositalaming eskirish summasiga:
Debet 020 - « Asosiy vositalaming eskirishi» subschyoti; K redit 250 - « Asosiy vositalardagi fond» subschyoti.
Eskirishi to‘la hisoblangan asosiy vositalaming kamomadi yoki nobudgarchilik sodir bo‘lganligi aniqlanganida, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan asosiy vositalaming kamomadi yoki nobudgarchilik sodir bo‘lganligi aniqlangani haqidagi hujjatlarga asosan, quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Debet 020 - « Asosiy vositalaming eskirishi» subschyoti; Kredit 010-013, 015-019-« Asosiy vositalar» subschyotlari.

Xulosa
Ma’naviy eskirgan asosiy vositalar-tayinlanishiga muvofiq bir xil bo‘lgan asosiy vositalaming yuqori ish unumdorligi va iqtisodiy jihatdan samaradorligi yuqori bo‘lgan, qiymati ham bir xil yoki arzonroq bo‘lgan xuddi shunday asosiy vositalaming chiqarilishi natijasida qiymati tushib ketgan asosiy vositalardir.