Mavzu: Byudjet-soliq siyosati Reja: Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati 2

Mavzu: Byudjet-soliq siyosati


Reja:


1.Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
2. Byudjet defitsiti: mohiyati, ta`rifl, turlari va vujudga kelish sabablari
3.O`zbekiston Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari va yo`nalishlari
4. Xulosa

1.Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat bilan birga byudjet-soliq siyosati orqali ham erishiladi. Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YAIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to`liq bandlilikni, to`lov balansining muvozanatini va iqtisodiy o`sishni ta`minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o`zgartirishni o`z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi. Iqtisodiyot turg`unlik yoki pasayish davrida bo`lgan vaziyatlarda davlat tomonidan rag`batlantuvchi byudjet-soliq siyosat - fiskal ekspansiya olib boriladi. Ya`ni, davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o`zida olib borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo`lishi va soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o`sishiga va natijada, iqtisodiy salohiyatning ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan samarali foydalanish va davlat xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish orqaligina erishish mumkin. Iqtisodiyotda to`liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib chiqishi mumkin bo`lgan vaziyatlarda cheklovchi byudjet-soliq siyosat- fiskal restriktsiya olib boriladi. Cheklovchi byudjet-soliq siyosat davlat xarajatlarini (G) kamaytirish yoki soliqlarni oshirish yoki bo`lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali iqtisodiyotning davriy o`sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli davrlarda ushbu tadbirlar talab inflyatsiyasini kamaytiradi. Uzoq muddatli davrlarda esa yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu esa mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi. Bunga davlat xarajatlaridan samarasiz foydalanish qo`shimcha turtki bo`lishi mumkin. Agar davlat xarajatlari va avtonom soliqlar bir xil miqdorga ko`paysa muvozanatli ishlab chiqarish hajmi shu miqdorga teng yoki undan kamroq summaga ko`payadi. Buni balanslashgan byujet mul tiplikatori deb 6 yuritiladi. Balanslashgan byujet mul tiplikatori birga teng yoki undan kichikroq bo`ladi. Davlat xarajatlari o`zgarishidan yuzaga keladigan samara soliqlar pasayishidan olinadigan samaradan kattaroq bo`ladi. Bu holat davlat xarajatlarining daromadlar va is`temol hajmiga ta`siri soliqlar o`zgarishi ta`siriga nisbatan kuchliroq ekanligi oqibatidir. Ushbu farq byudjet-soliq siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o`ynaydi. Agar hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi bo`lsa, davriy pasayishni tugatish uchun o`z xarajatlarini oshirishi, inflyatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Aksincha, byudjet-soliq siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bo`lsa, davriy pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko`tarilish paytida esa davlat xarajatlarini oshirish maqbul yo`l hisoblanadi. Demokratik davlatda byudjet qonun tarzida tasdiqlanadigan hujjat hisoblanadi. Unda davlatning o`z funktsiyalarini bajarish maqsadida davlat qo`lida to`plangan pul mablag`larining harakati o`z ifodasini topadi. Davlat siyosatini aniqlab beradigan maqsadlarga erishish uchun pul resurslarini yo`naltirish byudjet siyosatining ustuvorligini tashkil etadi. Agar maqsadga erishish milliy iqtisodiyot ta`minlaydigan mablag`lardan ko`p mablag` talab etsa, davlat qo`shimcha daromadlarni shakllantirishning quyidagi favquloddagi usullarini qo`llashga majbur bo`ladi: ichki va tashqi kreditlar, milliy boylikni sotish, boylik va molmulkni ijaraga berish va kontsessiyalar. Byudjetning daromadlar qismini to`ldirishning favquloddagi choralari iqtisodiy mustaqillikning yo`qolishiga olib kelishi mumkin. Buni hisobga olgan holda hokimiyatning qonunchilik organlari qarz olishning chegarasini oldindan belgilaydi. Hukumat mamlakatning sharoitlaridan kelib chiqqan holda, byudjet siyosatini olib boradi. Bunday siyosat mamlakatni pul potentsiali doirasida hukumatni moliyaviy ishlarini aniq dasturiga ega bo`lishi, byudjet taqchilligi ustidan nazorat o`rnatilishi va uni qoplash manbalarini qidirishni, juda katta samara beradigan iqtisodiy dasturlarga byudjetdan mablag` ajratishni talab etadi. Byudjet taqchilligining kelib chiqish sabablari quyidagilar bo`lishi mumkin:
-taqchillik davlatning kredit qo`yilmalarini ko`payishida iqtisodiyotni rivojlantirish zaruriyati yuzasidan kelib chiqishi mumkin, bunday holat iqtisodiyotda krizis holatini bildirmaydi, balki davlatni iktisodiy kon yukturasini tartibga solish, progressiv odimlanishini ta`minlashga qaratilgan harakatidan kelib chiqadi;
-taqchillik favqulodda holatlar natijasida kelib chiqishi mumkin, bunday holatlarda byudjetdagi zaxiralar yetarli bo`lmaydi va ortiqcha mablag`lar manbasiga ehtiyoj tug`iladi;
-taqchillik krizis holatidan kelib chiqadi, bunda iktisodiyot parokanda holatda bo`ladi, moliya-kredit aloqalari samarasiz bo`lib, hukumat mamlakatdagi moliyaviy holatni o`z nazorati ostiga ololmaydi. Byudjet taqchilligi uzoq davrlar mobaynida vujudga kelgan va iqtisodiyotimizga katta ta`sir ko`rsatdi. Bular o`z navbatida davlat byudjeti va pul muomalasida o`z ifodasini topdi. Byudjet taqchilligi inflyatsiya jarayonining kuchayganligini, savdo shoxobchalarida aksariyat mahsulotlarning kamayib ketganligini, moddiy boylik ishlab chiqarish va ijtimoiy-madaniy jabhalarda ta`minot muammolarining kuchayganligini ham bildiradi. Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim qismi (yo`nalishi) hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy tashabbussiz va jamiyat barcha a`zolarining samarali mehnatisiz iqtisodiyotni tiklash murakkabligicha qolaveradi. Soliqlar bozor iqtisodiyotida mehnatning asosiy rag`batlantirilishini olib qo`yadi, ya`ni mehnat daromad keltirishi lozim. Mamlakat iqtisodiyotiga soliq siyosatining ta`siri bevosita namoyon bo`ladi – yuqori soliq ostonasi takror ishlab chiqarish jarayonining investitsion imkoniyatlarini qisqartiradi, jamiyatda iste`mol darajasi pasayadi va bu narsa, o`z navbatida, ishlab chiqarish va xizmat sektorlarining o`sish bazalarining pasayishiga olib keladi. Soliq siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bo`g`inlari bilan birga sud hokimiyatining bo`g`inlari ham alohida ahamiyatga ega. Sud hokimiyati tomonidan qonuniy amal qilayotgan 8 soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy to`lovlarning o`z vaqtida byudjetga kelib tushishi ustidan nazorat o`rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar qo`llanadi. Soliq siyosatini ishlab chiqishda nafaqat alohida olingan muassasalar bevosita qatnashadi, shuningdek uni ishlab chiqishda soliq to`lovchilar qatnashishi mumkin, ya`ni bunda soliq to`lovchilarning o`zlarida soliqlarni takomillashtirishga qaratilgan takliflar, soliqlarni hisoblashni oson va samarali ishlash kabilar taklif sifatida berilishi mumkin.
2. Nazariy jihatdan olib qaralganda byudjetning sog'lom (normal) faoliyat ko'rsatishi odatda, unga tegishli bo'lgan daromadlar va xarajatlarning tengligini taqozo etadi. Haqiqatdan ham u yoki bu miqdordagi xarajatlarni amalga oshirish uchun byudjet shu miqdordagi daromadlarga ega bo`lishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni amalga oshirishning iloji bo`lmaydi. Byudjet daromadlari va xarajatlarining tengligi byudjetning balanslashtirilganligidan dalolat beradi. Amaliyotda byudjet daromadlairi va xarajatlarining tengligiga hamma vaqt ham erishilavermaydi. Ayrim h ollarda byudjetning daromadlari uning xarajatlaridan ko`p bo`lishi mumkin. Bunday byudjet profitsitli byudjet, deyiladi. Aksincha, ba'zi hollarda esa byudjetning xarajatlari uning daromadlaridan ko‘proq boladi. Shunga muvofiq ravishda byudjet xarajatlarining byudjet daromadlaridan ko‘p bo 'lishiga byudjet defitsiti, deyiladi.
Yuqoridagi jihatlardan olib qaraganda byudjet-soliq siyosatining tarkibiy qismi sifatida byudjet siyosatining yakuniy (miqdoriy) natijasi byudjet defitsiti, byudjetning balansliligi yoki byudjet profitsitida o‘z ifodasini topishi m um kin. Biroq bularning har biriga qarab turib yakka-yu yagona bo'lgan yakuniy xulosani chiqarishning iloji yo‘q. Bu yerda gap shundaki, byudjetning balansliligi yoki uning profitsitli ekanligiga qarab turib oqilona byudjet siyosati va aksincha, uning defitsitli ekanligini inobatga olgan holda nooqilona byudjet siyosati yuritildi, deb bo'lmaydi. Chunki byudjet siyosatining yakuniy miqdoriy ifodasi sifatida ularning har biri o'zida ijobiy va salbiy tomonlarni mujassam etadi.
Byudjet darom adlari va xarajatlarining o'zaro to‘g‘ri nisbati xususidagi muammo moliyaviy adabiyotlarda munozarali hisoblanadi. Hamon unga nisbatan yagona bir to‘xtamga kelinmagan. Munozaralarda ishtirok etuvchilarningi eng umumiy ko'rinishda ikki guruhga ajratish mumkin ular quyidagi ikki maktabning vakillari hisoblanadi:
keynschilar maktabi vakillari;
neoklassik yo‘nalishdagi maktab vakillari.
Keynschilar maktabining vakillari sistematik yoki doimiy byudjet defitsiti konsepsiyasini qo`llab -quvvatlab , ular bunda quyidagi ijobiy holatlaming bor ekanligini qayd etadilar:
• byudjet defitsiti milliy iqtisodiyot uchun xavf tug`dirmaydi. Buning sababi shundaki, byudjet defitsiti sharoitida barcha xarajatlar, shu jumladan, ularning daromadlardan ortiqcha bo'lgan qismi ham shu byudjet defitsiti mavjud bo`lgan davlatning hududi doirasida amalga oshiriladi. Bu esa o‘z navbatida, undagi turmush sharoitining o`shishiga (yaxshilanishiga) o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi. Albatta, milliy iqtisodiyotdan chetga chiqib ketuvchi mablag‘larning oqib ketishini anglatuvchi tashqi savdo balansining salbiy qoldig‘i bundan mustasno;
• byudjet defitsiti boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda o‘z navbatida, byudjet mablag`larini oluvchilar, ya’ni xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholi daromadlarining oshganligini anglatadi. Bu byudjet defitsitining ular sotib olish qobiliyatining o‘sganligiga, milliy ishlab chiqarish ko`lamining kengayganligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatganligini bildirib, bularning hammasi oxir-oqibatda byudjetga kelib tushishi mumkin bo^lgan soliq to`lovlari hajmining (miqdorining) kengayishiga (oshishiga) olib keladi. Keynschilar maktabi vakillarining byudjetni defitsitli moliyalashtirish nazariyasi mavjud defitsitni Taraqqiyot byudjetida to‘planishini taqozo etadi. Chunki faqat shu holdagina defitsitli moliyalashtirishning o‘sishi investitsion, innovatsion va tadbirkorlik o‘sishiga olib kelishi mumkin.
Bu masalaga nisbatan neoklassik maktab vakillarining qarashlari keynschilar maktabining qarashlariga butunlay teskari bo‘lib, ular byudjet defitsitiga nisbatan quyidagi xavflarning mavjud ekanligini ko‘rsatib o‘tadilar:
• hozirgi k u n d a (davrda) mavjud bo'lgan byudjet defitsiti pirovardida (yaqin) kelajakda yuqori darajadagi soliqlaring bo^lishini taqozo etadi;
• byudjet defitsitini qoplash (moliyalashtirish) uchun favquloddagi daromadlar - pul va qarzlar emissiyasi, kreditlar va boshqalar - jalb qilinib, bu o‘z navbatida, mamlakatning pul-kredit tizimini izdan chiqaradi, inflyatsion jarayonlarning kuchayishiga, davlat qarzlarining o‘sishiga olib keladiki, bularning barchasi, oxir-oqibatda, milliy iqtisodiyot va davlatning rivojlanishiga o‘zining salbiy ta'sirini ko`rsatmasdan qolmaydi. Byudjet defitsitini malum bir belgilar asosida turkum - larga ajratish va uning tegishli turlarini ko‘rsatish mumkin. Umuman olganda byudjet defitsitini quyidagi belgilar asosida turkumlarga ajratish maqsadga muvofiq:
• vujudga kelish sabablariga ko‘ra;
• iqtisodiy mazmuni va ta'sirchanlik yo‘nalishiga qarab,
• ishsizlikning darajasi bilan bog`langanligiga binoan,
• vujudga kelish xarakteriga muvofiq; •
rejaga munosabati bo`yicha;
• doimiyligiga nisbatan;
• davomiyligiga ko‘ra;
• moliyalashtirish manbalariga bog`liqligiga »
• davlat qarzlariga xizmat ko‘rsatish bo`yicha foizlami to`lashning xalqaro metodologiyasiga binoan.
Vujudga kelish sabablariga ko‘ra byudjet defitsitining quyidagi turlari bo`lishi mumkin:
• favqulodiy byudjet defitsiti;
• inqiroziy byudjet defitsiti;
• antiinqiroziy byudjet defitsiti;
• byudjetlaro byudjet defitsiti.
Favqulodiy byudjet defitsitining negizida favquloddagi holatlar, ya’ni urushlar, tabiiy ofatlar va shunga o 'x s h a s h la r yotadiki, ulardan sug^urta qilinish murakkab yoki buning iloji yo‘q. Favquloddagi vaziyatlarning oqibatlarini ogohlantirish va ularga barham berish u c h u n odatda, tu rli-tu m a n zaxira va byudjetdan tashqari fondlar shakllantiriladi.
Inqiroziy va antinqiroziy byudjet defitsitlari iqtisodiyot, pul-kredit, moliya sohalaridagi inqirozlar va ularni bartaraf etish choralari bilan bogliq boladi. Shu munosabat bilan rag'batlantiruvchi va aksincha, rag'batlantirmovchi (taqiqlovchi, aks ta’sir ko‘rsatuvchi) ahaimiyatga ega bo`lgan byudjet defitsitlarini ajratib ko'rsatish mumkin.
Xalqaro amaliyotda byudjetlararo byudjet defitsiti, deyilganda odatda, mintaqaviy va mahalliy byudjetlarning salbiy qoldig'i tushuniladi. Mintaqaviy va mahalliy byudjetlarda bunday salbiy qoldiqlar quyidagilar natijasida vujudga kelishi mumkin:
• hududlarning byudjet va mulkiy h u q u q lari votasida nomuvofiqlikning vujudga kelishi natijasida;
• mintaqaviy va mahalliy byudjetlar daromadlarini qisqartirish yoki oshirish xususida boshqa darajadagi hokimiyat organlari tomonidan qarorlar qabul qilinganda. Bunday byudjet defitsitini qoplash odatda, quyidagi yo`llar orqali amalga oshiriladi:
• byudjetni tartibga solish vositasida;
• byudjetlararo munosabatlarning turli-tuman shaklla ridan foydalanish orqali.
Iqtisodiy mazmuni va ta'sirchanlik yo‘nalishiga qarab byudjet defitsiti quyidagi tarzda ikkiga bolinadi:
• aktiv byudjet defitsiti;
• passiv byudjet defitsiti.
Bunday turlarga (ko‘rinishlarga) ega bolgan byudjet defitsitlanni boshqarish natijasida jamiyat yoki alohida olingan ma'muriy hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi rag ‘batlantirilishi yoki aksincha, rag^batlantirilmasligi m umkin.
Ja h o n amaliyotida iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi sharoitida passiv byudjet defitsitining darajasi YalMga nisbatan 2-3% , MDga nisbatan - 5% va byudjetning xarajatlar qismiga nisbatan 8-10% atrofida chegaralanishi qabul qilingan. Shu bilan birgalikda, iqtisodiyot va sotsial sohadagi inqiroz sharoitida mamlakatlarning hukumatlari iqtisodiy o‘sish, ishsizlar sonini qisqartirish va soliqqa tortiladigan bazani kengaytirishni rag^batlantirish maqsadida byudjetning daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi uzilishni oshirish (xarajatlarni oshirish va soliq olinm alanni kam aytirish yo^li bilan) tomon yuz tutadilar. Bunday vaziyatda byudjet defitsiti aktiv shaklga ega bo^ladi. Agar byudjet defitsitini moliyalashtirish u ch u n inflyatsion m anbalar jalb qilinsa, bunda davlat qarzlariga xizmat ko‘rsatish uchun byudjetning xarajatlari keskin ortadi va byudjet defitsitining aktiv shakh passiv ko‘rinishga ega bo`la boshlaydi hamda moliyaviy-iqtisodiy va ijtimoiy inqirozning chuqurlashuvi boshlanadi. Shuning uchun byudjet defitsitini boshqansh va uning rag`batlantiruvchi, faol salohiyatidan unumli foydalanish maqsadida uni qoplashning maqbul manbalanni qidirib topmoq lozim. Buning uchun alohida olingan ma`m uriy-hududiy mintaqalarning va yaxlit tarzda olingan mamlakatning, shuningdek, xalqaro omillaming aniq moliyaviy-iqtisodiy holatini tahlil qilishga alohida e’tibor berish kerak.
Ishsizlikning darajasi bilan bog^langanligiga binoan byudjet defitsiti quyidagi ikki ko‘rinishga ega bolishi m um kin:
• tuzilmaviy byudjet defitsiti;
• siklik byudjet defitsiti.
Tuzilmaviy byudjet defitsiti, deyilganda to‘liq bandlilik sharoitida (yoki ishsizlikning doimiy belgilangan darajasi doirasida) davlat daromadlari va xarajatlarini shakllantirishning shunday tizimida byudjetning salbiy qoldig‘i tushu - niladi. Iqtisodiy pasayish sharoitida ishsizlikning darajasi uning bazaviy darajasidan osha boshlaydi. Tabiiyki, bunday sharoitda haqiqiy byudjet defitsiti ham o‘sadi va ish sizlik bo^yicha nafaqa to^lanmalarining oshishi, soliq tushumlarining qisqarishi, asosan, ishlab chiqarishning qisqarishi natijasida soliqqa tortiladigan bazaning qisqarishi oqibatida u tuzilmaviy byudjet defitsitining darajasidan katta bo‘lib qoladi. Shu munosabat bilan haqiqatda mavjud bo‘lgan va tuzilmaviy byudjet defitsiti o‘rtasidagi farq siklik byudjet defitsiti, deyiladi. Tuzilmaviy va siklik byudjet defitsitlarining darajasini mamlakatning iqtisodiy ahvoli belgilab beradi. Siklik byudjet defitsiti darajasining qisqarishi haqiqiy va tuzilmaviy byudjet defitsiti darajalarining tenglashishi tendensiyasidan darak berib, bu o‘z navbatida, iqtisodiy o‘sishga tengdir.
Vujudga kelish xarakteriga muvofiq byudjet defitsiti quyidagi ko‘rinishlarga ega:
• tasodifiy (kassaviy) byudjet defitsiti;
• haqiqiy byudjet defitsiti.
Tasodifiy (kassaviy) byudjet defitsiti mablag‘la rning byudjetga kelib tushishi va ularning byudjetdan sarflanishi o‘rtasidagi kassaviy (davriy) uzilishlarning mavjudligi natijasida paydo bo`ladi. Masalan, byudjet daromadlarining yer solig‘i, jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i va shu kabi ayrim manbalari mavsumiy xarakterga ega. B u la r boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda ba'zi hollarda tasodifiy (kassaviy) byudjet defitsitining paydo bo'lishiga olib keladi.
Haqiqiy byudjet defitsiti esa byudjetdan qilinadigan xarajatlaming doimiy ravishda ortib borishi va undan daromadlaming haqiqatda ortda qolishi munosabati bilan vujudga keladi. Odatda, haqiqiy byudjet defitsiti chegaraviy o`lcham sifatida navbatdagi moliyaviy yil uchun byudjet to‘g‘risidagi qonunda o‘z aksini topadi. Uning haqiqiy darajasi byudjet ijrosi jarayonida belgilangan chegaraviy o`lchamdan past yoki aksincha, yuqori bo`lishi mumkin.
Rejaga munosabati bo`yicha byudjet defitsiti quyidagi ikki ko'rinishga ega:
• rejali byudjet defitsiti;
• rejadan tashqari (rejasiz) byudjet defitsiti.
Rejali byudjet defitsiti har moliya yili uchun qabul qilinadigan byudjet parametrlarida o‘z aksini topadi. Uning miqdori va moliyalashtirish (qoplash) manbalari rejada ko‘zda tutiladi. Rejadan tashqari (rejasiz) byudjet defitsiti esa bir tomondan, byudjet daromadlari hajmining ko‘zda tutilmagan holda qisqarishi, masalan , jahon bozorida neft bahosining pasayishi va shunga 0‘x shashlar, ikkinchi tomondan, byudjet xarajatlarining xuddi shu tarzda oshishi, masalan, urush , yer qimirlashi, halokatlarning sodir bo^lishi, qurg`oqchilik, baholarning o‘sishi, hosilsizlik va boshqalar natijasida paydo bo^ladi. Bunday hollarda byudjet defitsitini tartibga (keltirish) turli zaxira fondlarining mablag`lari va har xil tezkor tadbirlarni o‘tkazish hisobidan amalga oshiriladi.
Doimiyligiga nisbatan byudjet defitsitining quyidagilari bo'lishi mumkin:
• barqaror byudjet defitsiti;
• o`zgaruvchan (barqoror bo`lmagan) byudjet defitsiti
Davomiyligiga ko`ra byudjet defitsiti quyidagi ko`rinishga ega:
xronik (sistematik, nisbatan uzluksiz) tarzdagi byudjet defitsiti;
• vaqtinchalik byudjet defitsiti.
Xronik (sistematik) tarzda byudjet defitsiti eng qiyin davolanadigan byudjet defitsiti hisoblanadi. Byudjet defitsitining bunday ko`rinishi vujudga kelishining sabablari quyidagilardan iborat:
• iqtisodiy inqirozning uzoq siklda davom etishi;
• uzoq davom etgan urushlar va tinch vaqtda (tinchlik paytida) harbiy maqsadlar uchun katta miqdordagi xarajadaming qilinishi;
• favqulodda sodir bolgan holatlar va ularning oqibatlarini barham etish uchun yirik miqdordagi xarajatlarning uzoq davr mobaynida sarflanishi;
• qoplanish muddatlari oldindan aniq ma'lum bolmagan, bir necha 10 yilga davom etishi mo`ljallanilgan qimmatli dasturlaming qabul qilinishi va ularning amalga oshirilishi.
Vaqtinchalik bjrudjet defitsiti bir necha oylik muddatda davom etishi mumkin. U unchalik xavfli va barham berish nuqtayi nazaridan unchalik qiyin bolmagan byudjet defitsiti hisoblanadi. Chunki bunday ko'rinishga ega bo`lgan b y u d jet defitsitining vujudga kelishida iqtisodiyotdagi c h u q u r inqirozli holatlar emas, balki bir necha obyektiv (tabiiy ofatlar va shunga o‘xshashlar) va subyektiv (rejalashtirish va bashoratlashdagi xatoliklar, jahon tovar va fond bozorlarida baholarning tebranishi va boshqalar) sabablar muhim rol o`ynaydi. Moliyalashtirish manbalariga bogliqligiga qarab byudjet defitsitining quyidagi turlari mavjud:
• kelgusi avlodga o‘tkaziladigan byudjet defitsiti;
• kelgusi avlodga o^tkazilmaydigan byudjet defitsiti. Byudjet defitsitining ana shunday turlari mavjudligi asosan, byudjet defitsiti natijasida vujudga kelgan davlat qarzlarining kelgusi avlod zimmasiga o‘tkazilishi (yuklatilishi) yoki o`tkazilmasligi (yuklatilmasligi) bilan bog'liq. Odatda, byudjet defitsiti natijasida paydo bo‘lgan davlat qarzi kelgusi avlod zimmasiga yuklatiladi. Bu asosan, xronik (sistematik, nisbatan uzluksiz) tarzdagi byudjet defitsitiga tegishlidir. Shu munosabat bilan bunday byudjet defitsiti kelgusi avlodga o‘tkaziladigan byudjet defitsiti, deb ham yuritiladi.
Ayrim hollarda byudjet defitsitini moliyalashtirish yangi soliqlami joriy etmasdan va davlat qarzlarini muomalaga chiqarmasdan boshqa manbalar hisobidan moliyalashtirilishi mumkin. Bunday boshqa manbalar qatoriga quyidagilar kiradi:
• davlat aktivlari va davlat mulkini realizatsiya qilish;
• soliqlarning undiriluvchanligini oshirish;
• iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
• soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish;
• sam arasiz xarajatlar miqdorini kam aytirish;
• va boshqalar.
Byudjet defitsiti anashu yuqorida keltirilgan manbalar hisobidan moliyalashtirilsa, bu holda byudjet defitsiti kelgusi avlodga o'tkazilmaydi va u kelgusi avlodga o'tkazilmaydigan byudjet defitsiti, deyiladi. Davlat qarzlariga xizmat ko'rsatish bo'yicha foizlarni to`lashning xalqaro metodologiyasiga binoan byudjet defitsiti quyidagi koVinishlarga ega:
• birlam chi byudjet defitsiti;
• ikkilamchi byudjet defitsiti.
Byudjet defitsitining bunday turlarga bolinishi xalqaro metodologiyaga muvofiq davlat qarzlariga xizmat ko'rsatish boYicha foizlar tolovining byudjet xarajatlariga kiritilishi bilan bog'liq. S h u n g a ko‘ra byudjet defitsitini turkumlarga ajratishning asosiga byudjet defitsitini aniqlashda davlat qarzlariga xizmat ko‘rsatish xarajatlarining hisobga olinishi yoki olinmasligi yotadi. Agar byudjet defitsiti davlat qarzlan bo`yicha foizlar tolovini hisobga olmasdan uning darom adlari va xarajatlari o‘rtasidagi farq sifatida aniqlansa, bunday byudjet defitsiti birlamchi byudjet defitsiti deyiladi. Aksincha, byudjet defitsiti, davlat qarzlari bo`yicha foizlar to`lovini hisobga olib, uning daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi farq sifatida aniqlansa, bunday byudjet defitsiti ikkilamchi byudjet defitsiti, deyiladi. Boshqa hollar teng bo`lgan sharoitda byudjet defitsiti vujudga kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo‘lishi m um kin:
• iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik davlat kapital qo`yilmalarini amalga oshirishning zarurligi;
• favqulodda hodisalarning mayjudligi;
• iqtisodiyotdagi tanazzulli (krizisli) holatlar va uning yemirilishi;
• moliya-kredit aloqalarining yetarli darajada samarali emasligi;
• hukum at tomonidan m am lakatdagi moliyaviy holat ustidan yetarli darajada nazorat qila olmaslik;
• ijtimoiy ishlab chiqarishning nisbatan past darajada samaradorligi;
• tashqi iqtisodiy aloqalam ing nisbatan kam natijaliligi;
• byudjet xarajatlarining nooqilona tarkibiy tuzilish i (strukturasi);
• mamlakat miqyosida mavjud bo'lm agan mablag`lar hisobidan yashashga intilish;
• yirik davlat investitsiyalarini amalga oshirish amaliyotining mavjudligi;
• harbiy xarajatlar darajasining nisbatan kattaligi;
• ichki real imkoniyatni yetarli darajada inobatga olmagan holda boshqa mamlakatlarga yordam berilishi;
• davlatga iqtisodiyot va sotsial sohani rivojlantirishga stimul sifatida foydalanish imkonini bermaydigan va yetarli darajada samarali bo`lmagan byudjet mexanizmining mavjudligi;
• boshqa sabablar.
3. Respublikamizning mustaqillikka erishishi, o’zining mustaqil soliq tizimini shakllantirishni ham taqazo etardi. Shundan kelib chiqib mustaqillikning dastlabki yillaridan e’tiboran mustaqil soliq tizimini shakllantirishga qaratilgan islohotlar izchillik bilan amalga oshirila boshlandi va ushbu islohotlarning samarasi o’laroq hozirgi paytga kelib respublikamizda bir qadar o’ziga xos bo’lgan soliq tizimi shakllantirildi. O’ziga xos bo’lgan soliq tizimining shaklantirilishini soliq siyosatining samarasi sifatida e’tirof etish mumkin. Respublikamiz davlatchilik shaklidan kelib chiqib respublikamizda respublika byudjeti daromadlarini shakllantirishga qaratilgan umumdavlat soliqlari va mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantirishga qaratilgan mahalliy soliqlar va yig’imlar amal qiladi. Soliqlarning byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi bilan mustahkamlangan bo’lib, unga muvofiq respublikamiz soliq tizimida amal qiladigan har bir soliq turi u yoki bu byudjetga tushishi qat’iy belgilab qo’yilgan. Shuningdek Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq ayrim umum davlat soliqlari mahalliy byudjetlarga to’liqligicha biriktirilishi yoki ulardan tushumlar respublika va mahalliy byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi mumkin. Ushbu tizim bir necha yillardan buyon mahalliy byudjetlar kamomadini bartaraf etish maqsadida amaliyotda samarali qo’llanilib kelinmoqda.
Shu o’rinda yuridik shaxslarni soliqqa tortishning muhim tartiblariga alohida to’xtalib o’tish zarur. Respublikamiz soliq qonunchiligida hozirgi vaqtda soliqqa tortishning umumbelgilangan tizimi bilan bir qatorda, amaldagi barcha soliqlar o’rniga birgina soliqni to’lashni ko’zda tutuvchi soliqqa tortishning alohida tartiblari ham mavjud. Bu tartib quyidagilar uchun ko’zda tutilgan:
- savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari;
- soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimidan foydalanayotgan kichik
tadbirkorlik sub’ektlari;
- qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalari;
- lotereyalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlarni
o’tkazishga ixtisoslashgan yuridik shaxslar;
- tadbirkorlik faoliyatining alohida turlari bilangina shug’ullanuvchi yuridik
shaxslar (bilyardxonalar, qisqa muddatli avtomobil saqlash joylari, bolalar o’yin
avtomatlari).
Birinchi, ikkinchi va to’rtinchi guruhlar yalpi daromadidan yagona soliq to’laydi, uchinchi guruh yagona er solig’ini, beshinchi guruh qat’iy, ya’ni egallagan maydoni yoki mavjud jihozlar sonidan kelib chiqqan holda soliq to’laydilar. Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartibidagi o’ziga xoslikni mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyati sifatida e’tirof etish lozim. Chunki respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim bo’lgan sohalar alohida tartib bo’yicha soliqqa tortilib kelinmoqda. Shuningdek, mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyatlari sifatida soliq to’lovchilarga nisbatan ko’zda tutilgan imtiyozlarni ham qayd etish mumkin. Jumladan eksport faoliyatini rag’batlantirishga, xorijiy investitsiyalar kirib kelishini rag’batlantirishga qaratilgan, aholining ijtimoiy shart-sharoitini hisobga olgan holdagi imtiyozlarni ularning ifodasi sifatida keltirib o’tish mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari sifatida ikki yo’nalish korxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati va aholining turli ijtimoiy guruhlari uchun soliq siyosati kabi yo’nalishlarga bo’lib o’rganiladi. Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida davlat soliq siyosatining asosiy yo’nalishi bozor munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan qator ilmiy asoslangan soliqlarni joriy etish va shu orqali mavjud soliq tizimini tubdan qaytadan tashkil etishdan iborat bo’ldi. Soliq siyosatining keyingi yo’nalishi esa joriy etilgan soliqlarni samarali amal qilishini ta’minlash maqsadida soliq munosabatlarini amalga oshiruvchi tegishli muassasalarning tashkil etishga qaratildi. Xususan, dastlab Vazirlar Mahkamasi qoshida Soliq bosh boshqarmasi tashkil etilgan bo’lsa, 1994 yilga kelib bu boshqarma Davlat Soliq Qo’mitasiga aylantirildi va uning hududiy bo’linmalari tashkil etildi. Bundan ko’rinadiki, bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida soliq siyosatida asosan tashkiliy jihatlarga e’tibor qaratildi, ya’ni soliqlarni joriy etish va soliq siyosatini bevosita amalga oshiruvchi tegishli shakllantirildi. 
Bu davrdagi soliq siyosatining asosiy xususiyatlaridan biri soliqlarning ko’proq fiskal ahamiyat kasb etishida, ya’ni ko’proq e’tibor davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishga qaratildi. Jahon soliq siyosati tajribasida soliqqa tortishning quyidagi yo’nalishlariga katta e’tibor beriladi
1) har xil mulk shakllariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo’jalik yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga kirib borishiga har tomonlama yordamlashish;
2) ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlatni kerak bo’lgan moliyaviy manbalar bilan ta’minlash;
3) bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni tashkil qilishda qatnashish, ishsizlarni ish bilan ta’minlash, iqtisodiy nochorlarga yordam
berish;
4) aholi turmush darajasini zaruriy me’yorda saqlab turish imkonini izlash va ta’minlash, soliqqa tortilmaydigan daromad minimumini vaqti-vaqti bilan oshirib borish.
Bunda «iste’mol savatchasi» ma’lumotlarini e’tiborga olish.Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining muhim yo’nalishlari sifatida yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni takomillashtirish, bilvosita soliqqa tortish samaradorligini ta’minlash, resurs soliqlariga ko’proq e’tibor qaratish, soliq tizimining soddaligiga erishish, davlat xarajatlarini optimallashtirish kabilarni qayd etish mumkin. Respublikamizda soliq tizimini takomillashtirish jarayonida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga nisbatan soliq yukini izchil kamaytirishga alohida e’tibor qaratish lozimligi ko’p bora ta’kidlanmoqda. Bunda birinchi navbatda ularning daromadlaridan undiriladigan bevosita soliqlarning salmog’ini kamaytirish lozimligi alohida ahamiyatga ega. Buning natijasida korxonalar ixtiyorida qoladigan mablag’lar ulushining ko’payishi evaziga uning aylanma mablag’lari miqdorini ko’paytirib borish va optimal darajasini saqlash, ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, uning samaradorligini oshirish maqsadida ko’proq investitsiya kiritish, xodimlar mehnatini yanada rag’batlantirish imkonini beradi. 
Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortilishini takomillashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalish sifatida belgilangan soliq stavkalarini kamaytirish va aholi daromadlarini soliqqa tortishning uch bosqichli tizimidan ikki bosqichli tizimiga asta sekin o’tish kontseptsiyasini davom ettirish vazifasi turibdi. Bevosita soliqlar bo’yicha soliq yukini izchil kamaytirish soliq siyosatining samaradorligini YaIM ga nisbatan ular tushumining barqaror kamayishi tendentsiyasi ham isbotlaydi. Soliq tizimini takomillashtirishda ustuvor ahamiyat bilvosita soliqqa tortishga qaratilgan. Bilvosita soliqlar tovarlarga nisbatan qo’shimcha bo’lgani holda,pirovard natijada ishlab chiqaruvchining moliyaviy holatiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatmaydi hamda ishlab chiqarishni rivojlantirishga to’sqinlik qilmaydi. Resurs soliqlari yer, suv va boshqa tabiiy boyliklardan samarali foydalanishni ta’minlovchi amaliy vosita bo’lgani holda bozor iqtisodiyotida tabiiy resurslardan foydalanish va kelajak avlodlar uchun saqlash borasida muhim rol o’ynaydi. Soliqqa tortish tizimini takomillashtirishning muhim yo’nalishlaridan biri soliq tizimini tartibga solish, soliq turlarini kamaytirish, hisob-kitob mexanizmini soddalashtirish va ular bo’yicha to’lov davriyligini kamaytirish hisoblanadi. Soliq siyosati choralarini ishlab chiqishda eng muhim vazifalardan biri davlat xarajatlarini o’z vaqtida va mo’ljallangan hajmda moliyalanishi uchun soliq tushumlarining etarliligi hisoblanadi. Bu esa, o’z navbatida, soliq yukini kamaytirish borasidagi siyosatni byudjetning xarajatlar qismini optimallashtirish choralari bilan qo’shib olib borilishini taqozo etadi.
O’zbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustdagi «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida» gi Qonuni, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining «Korxonalar, tashkilotlar, birlashmalardan olinadigan soliqlar to’g’risida» gi (1991 yil 15 fevral), «O’zbekiston Respublikasining fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo’lmaganlarning daromad solig’i to’g’risida» gi (1991 yil 15 fevral), «Mahalliy soliqlar va yig’imlar to’g’risida» gi (1993 yil 7 may) Qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashi va Vazirlar Mahkamasining Qarorlari kabi me’yoriy hujjatlardan iborat bo’lgan bo’lsa, 1997 yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi va O’zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to’g’risida» gi Qonuni yuqoridagi hujjatlarning ayrimlarini o’z kuchini yo’qotishiga olib kelgan bo’lsa, ayrimlarining huquqiy bazasini kengayishiga, kuchayishiga xizmat qilib kelmoqda. «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida» gi Qonunga muvofiq, shu kundan e’tiboran O’zbekiston Respublikasi o’zining mustaqil soliq siyosatini olib boradi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida fuqarolarning burchlariga soliqlarni to’lash majburiyati ham kiritilgan «Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va yig’imlarni to’lashga majburdirlar»1. Shuningdek respublikamiz hududida yagona soliq tizimi amal qilishi va uni belgilash vakolati haqidagi jumlalar keltirilgan.
«O’zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy qilishga faqat Oliy Majlis haqlidir».
Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining huquqiy asoslari O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi, «Davlat soliq xizmati to’g’risida» gi Qonuni, hukumatning boshqa soliqqa oid qonun, qarorlari, Prezident Farmonlari va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan izohlanadi.
Hozirgi paytda respublikamiz soliq siyosatining asosi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda o’z aksini topayotgan iqtisodiy rivojlanishning besh tamoyilidir. Soliq siyosati ana shu tamoyillar asosida tashkil etilgan bo’lib, soliq sohasidagi samarali chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Soliq kontseptsiyasi - bu soliqlarni yo’nalishlarini aniq ilmiy asoslangan holda amalga oshirish g’oyalarining yaxlitligidir. Mamlakatimizda soliq kontseptsiyasi Prezidentimiz I.A. Karimov tomonidan chuqur ilmiy asosda ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish kontseptsiyasiga asoslanadi. Agar soliq kontseptsiyasi qanchalik
chuqur ilmiy asosga ega bo’lsa, soliq siyosatining barqarorligi shunchalik mustahkam ta’minlanadi. O’z navbatida soliq kontseptsiyasi esa soliqlar sohasidagi chuqur ilmiy tadqiqot ishlari hamda soliq amaliyotida orttirilgan boy tajribalarni o’zaro uyg’unligiga asoslangan g’oyalarning samaradorligiga bog’liq bo’ladi. Shuningdek, soliq siyosati barqarorligini ta’minlashda uning strategiyasi va taktikasi ishlab chiqilishi lozim. Amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlar xususiyati va muddatini e’tiborga olib soliq siyosati soliq siyosati strategiyasi va soliq siyosati taktikasiga bo’linadi. 
Soliq siyosati strategiyasida muayyan uzoqroq muddatga mo’ljallangan soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarni asosiy yo’nalishlari va chora-tadbirlari ifodalanadi. Bu esa o’z navbatida ilmiy asoslangan soliq kontseptsiyasi bilan bevosita bog’liqdir. Masalan, respublikamizda jamiyat taraqqiyotining asosiy strategiyasi qilib erkin, ochiq bozor iqtisodiyotiga, erkin fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy, demokratik jamiyat qurish belgilangan. Soliq borasidagi ustuvor strategik vazifa esa davlat byudjeti va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarida muayyan uyg’unlikni ta’minlovchi soliq tizimini shakllantirish va shunga mos ravishda takomillashtirib borishdan iboratdir. g’ki boshqacha qilib aytganda, soliq siyosati strategiyasi - soliq siyosatining uzoq muddatli yo’nalishi bo’lib, ijtimoiy va iqtisodiy strategiya belgilab bergan ulkan masshtabli vazifalarni kelajakda bajarilishini ta’minlash ko’zda tutilgan moliyaviy tadbirlar yig’indisidir.
Soliq siyosati taktikasi esa belgilangan soliq siyosati strategiyasi ijrosini ta’minlovchi, tez-tez o’zgarib turuvchi sayi-harakatlarni bildiradi, ya’ni qisqa muddatli va kichik masshtabli moliyaviy chora-tadbirlarni hal qilishga qaratilgan yo’nalishlar majmuasi - soliq siyosati taktikasi sifatida qaraladi.
4. 2019 yil uchun huddularni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga qarailgan soliq-byudjet siyosatining asosiy yo`nalishlari va byudjet loyihasi mamlakatni yangilash va modernizatsiya qilishga, makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlashga, barqaror yuqori iqtisodiy o`sish sur`atlariga erishiga, iqtisodiyot va jamiyatda ijtimoiy hayotini muvozanatli rivojlantirishga, aholining farovonligi va turmush darajasini oshirishga yo`naltirilgan mamlakatda yuritilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat doiraisda ishlab chiqilgan.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, respublikamizda soliq siyosati davlatning maxsus vakolatli organlari tomonidan ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Soliqlar bo`yicha har bir hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega bo`lib, ularning har biri o`z faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan foydalanadi. Bunda vakolatli organlar sifatida barcha hokimiyat organlari, jumladan, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari birgalikda faoliyat ko`rsatadi va unda Davlat soliq qo`mitasi soliq siyosatini amaliyotga joriy etishda muhim ahamiyatga ega bo`lgan vazifalarni bajaradi.
Byudjet daromadlarini shakllantirishda yana bir muammo soliqlarni to’g’ri hisoblanmasligidir. Bu muammolarni hal etishda soliq nazorati va xorij tajribasidan foydalangan holda amaliyotga tatbiq etilayotgan soliq maslahatining ahamiyatini kuchaytirish lozim.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat byudjeti nafaqat xarajatlari orqali, balki daromadlarini shakllantirish jaryonida ham iqtisodiyotni boshqaradi va tartibga soladi. Bunday holat birinchidan, soliq yukini kamaytirish orqali yuridik va jismoniy shaxslarga iqtisodiyotni rivojlantirishga o`z hissalarini qo`shishlariga imkoniyatlar berishdan iborat bo`lsa, ikkinchidan soliq stavkalarini kamaytirish orqali soliq to`lovchilar va soliq ob`ektlarini ko`paytirishni yuzaga keltiradi, uchinichdan esa soliqdan imtiyozlar berish orqali iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb etish, davlat ahamiyatiga ega bo`lgan sohalarni rivojlantirishga sabab bo`ladi.