12
1.2 Qadimgi sharq davlatlarida jismoniy tarbiya
Imp
е
ratorlik davrida jismoniy tarbiya
Imp
е
ratorlik davrining boshlariga k
е
lib (eramizdan avvalgi I asrning dastlabki
yillarida) bayramlar jami bo’lib yiliga 66 kun o’tkazilar edi. Eramizning II asri o’rtalarida
ular uchun endi 135 kun, IV asri yarmida 175 kun ajratilar edi.
Tsirk o’yinlari ko’lamining yanada kеngayib borishi bilan bir qatorda (asosan qo’sh
qild
irakli aravalarda chopish) gladiatorlik janglari xam qoyat katta ko’lamda rivojlanadi.
Gladiatorlik o’yinlari o’tkazish uchun maxsus inshootlardan eng kattasi eramizning I
asrida qurilgan Koliz
е
y amfit
е
atri edi.
Musobaqa o’yinlari quldorlarni
jismoniy jixatdan tayyorlashning eng muxim
vositalaridan biri edi. Musobaqa o’yinlari barcha quldorlik davlatlarida o’tkazilar edi.
Umumyunon olimpiya o’yinlari qoyat darajada ravnaq topdi. Musobaqa o’yinlari
quldorlarni jipslashtirar va ularning jangovar
qudratini, o’z sinfiy imtiyozlarini ximoya
qilish uchun tayyorgarlik darajasini namoyish etuvchi o’ziga xos ko’rigi xisoblanar edi.
qadimgi Rimdagi jismoniy tarbiya quldorlik tuzimining tushkunligi va chirishi davridagi
quldorlar jismoniy tarbiyasining klassik namunasidir.
Qadimgi Rossiya hamda chet el mamlakatlarida jismoniy tarbiya
Eradan awalgi IV
—
III asrlarda shimoliy rus xalqi mehnat va turmushda chang'idan
ko'p foydalangan. Sibir va Uzoq Sharq xalqlari yugurish, nayza uloqtirish, boltani
mo'ljalga otish, eshkak eshish, ayiq o'yinlari va jismoniy harakatlaming boshqa turlari
bilan mashg'ul bo'lishgan.
Qadimgi slavyanlaming jismoniy mashqlari va turli xil o'yinlari alohida ajralib tuigan.
Sharqiy slavyan xalqlari quldorlik tuzumini deyarli boshdan kechirmaganlar. Ular chor-
vachilik, yer haydash, ovchilik, mayda hunarmandchilik bilan shug'ullanganlar.
13
Qadimgi slavyanlarda qizlami onalar, o'g'il bolalami esa otalar taibiyalashgan. Har
bir o'g'il bolaning jangchi bo'lishi uchun tayyorlanishi ko'zda tutilgan. Tarbiya ikki
yoshdan boshlanib, bola to'rt yoshga yetganda, uni otga o'tqazganlar. 10 yoshga to'lgan
bolalar qilichbozlik qilib, barcha hunarlami yaxshi egallagan.
Slavyanlar Volga, Dnepr daryolari va Qora dengizda suzish, eshkak eshishni yaxshi
o'iganishgan. Sharqiy slavyan xalqlar o'zlarining an’analari va marosimlarida «Ayiq
jangi»,
«Ho‘kiz bilan olishuv», «Ovda» kabi o'yinlarni ijro etishdi.
Ta’kidlash lozimki, Rossiyaning madaniyat hamda jismoniy tarbiyasi davrlar o'tishi
bilan rivojlang
an. Bu Oktabr to‘ntarishidan keyin (1917) ham bevosita Rossiyada va
mustamlaka mamlakatlarida (Kavkaz, Markaziy Osiyo, Boltiq bo‘yi va h.k.) davom
ettirildi. Rossiya Federatsiyasi va sobiq SSSRning jismoniy tarbiya va sport tarixi bir
hisoblanadi. Shuning uchun Rossiya Federatsiyasi va sobiq SSSR jismoniy taibiya va sport
tarixi birgalikda ifoda etildi.
Pedagogikaga doir adabiyotlarda jismoniy tarbiya ma- salalari. Rus davlatining
taraqqiy etishi va mustahkamlanishi bilimning turli sohalariga doir adabiyotlaiga ijtimoiy
ehtiyoj tug‘dirdi. Tabiatshunoslik, meditsina va pedagogikaga oid har xil kitoblar chiqa
boshladi.
Yoshlar jismoniy tarbiyasiga salbiy munosabatda bo‘lgan ruhoniylar bu masalaga
doir adabiyotlaming Rusda tarqa- tishiga xalaqit berardi. Shunday boiishiga qaramasdan,
XVII asr oxirlarida jismoniy tarbiya masalalari haqida-
ham to‘xtalib o‘tilgan pedagogik
asarlar paydo bo‘ladi. Ularning orasida eng yirigi olim, monax Yepifaniy Slavineskiyning
(1676-
yilda vafot etgan) «Bolalar odatlarini tarkib toptirish» nomli kitobi edi. Muallif
o'zining bu kitobida «Domos
-
troy»da (Turmush qoidalari va bolalar tarbiyasi to‘g‘risida
maslahatlar to'plami) bayon qilingan tarbiya g'oyalaridan tubdan farq qiluvchi yangi
insonparvar pedagogika g'oyalarini ilgari surdi. Slavineskiyning asari bolalar shaxsiga
14
hurmat bilan sug'orilgan edi. U bolalar tarbiyasiga, harakatli o'yinlarga alohida e’tibor
berdi. Slavineskiy harakatli o'yinlarga faqat bir ermak deb qaramadi, balki ulami sog'liqni
mustahkam-
lash va ma’naviy jihat
dan kamol toptirish vositasi deb hisobladi.
Yepifaniy Slavineskiy Rusda birinchi bo'lib o'yinlami bolalar tarbiyasida qo'llash
uchun kerakli va keraksiz guruhlaiga ajratib, ulami toifalashga intildi. U to'p o'yini,
yugurish va har xil sakrash o'yinlarini birinchi guruh o'yinlariga; pul yut- ish va yutqizish
bilan bog'liq bo'lgan oshiq va qarta o'yinlarini, shuningdek, firibgarlik, shuhratparastlik
va
boshqa nuqsonlarning ildiz otishiga sabab bo‘ladigan o'yinlarni ikkinchi guruh
o‘yinlariga kiritdi. Slavineskiy «O'yinni nima bezaydi?» degan savolga shunday javob
beradi: «Barqarorlik, haqiqiy quvonch, jonlilik va tafakkur kuchi o'yinni bezaydi. Odamlar
aytganidek, o‘yinda ko'zbo'yamachilik va ayyorlik bilan emas, balki halollik va to'g'rilik
bilan g‘alaba qilish kerak». Uning xatosi shuki, suzish va kurashni sog'liq uchun zararli
deb hisobladi.
Xulosa qilib aytganda, Rossiya xalqlaming jismoniy tarbiyasi eng qadimgi
vaqtlardan boshlab to XVIII asiga qadar ular hayotining iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlari
ta’sir
i ostida taraqqiy etdi. Vatanimiz hududidagi ilk quldorlik davlatlarida jismoniy
tarbiya bilan quldorlaigina shug‘ullanar edilar. Qullar esa jismoniy mashqlar bilan
shug‘ullanishning har qanday imkoniyatlaridan mahrum etilgan edilar. Erkin
dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi, quldorlar qo'shinga olinuvchi aholigina o'zini
jismoniy jihatdan o‘stirish va harbiy tayyor
-
garlik ko‘rish maqsadida jismoniy mashqlar
va o'yinlardan foydalanar edi.
Avlod-
ajdodlarimiz bo‘lmish sharqiy slavyanlarda jismoniy tarbiya o‘z
iga xos mustaqil
yo‘l bilan taraqqiy etdi. Slavyanlar o‘z ijtimoiy taraqqiyotlarida quldorlik tuzumini chetlab
o'tdilar. Shuning uchun ham ularning jismoniy tarbiyasiga qadimgi quldorlik jamiyati
ta’sir etmadi. Slavyanlar jismoniy tarbiyasining taraqqiyoti
quldorlik davlatlaridagi
jismoniy tarbiya taraqqiyotiga qaraganda harbiy ishlar ta’sirida emas, balki ko'proq
mehnat faoliyati ta’sirida sodir bo'lardi. Slavyanlarda jismoniy taibiya umumxalq
15
xarakterida edi. Jismoniy mashqlar va o'yinlaming har xil turlari yuksak jismoniy va
irodaviy sifatlar, harbiy-amaliy ko'nikma va malakalami tarkib toptirishga yordam berdi.
Kiyev Rusida jismoniy taibiya o'z tarixining ilk davriarida mehnat va haibiy faoliyat
orqali tarkib topgan qadimiy mustaqil negiz va an’analar as
osida taraqqiy etdi. Jismoniy
taibiya feodal aslzodalar uchun haibiy tayyoigarlik vositalaridan biri bo'ldi va uning keng
xalq ommasi ustidan o'z hokimiyatini mustahkam- lashi uchun xizmat qildi. Vaqt o'tishi
bilan feodallar jismoniy
tarbiyada foydalanadigan xalq jismoniy mashqlari turlari boigan sari hukmron sinf
ehtiyojlariga moslasha boidi. Buning natijasida feodallar jismoniy tarbiyasi xalq jismoniy
taibiyasidan ajraUb qoldi va sinfiy xarakter kasb etdi.
Jismoniy tarbiya markazlashgan Rus davlatida, ayniqsa, sezilarli taraqqiy etdi. Biroq
feodal zulm, xalq ommasining shafqatsizlik bilan ekspluatatsiya qilinganligi sababli
jismoniy jihatdan taraqqiy etish imkoniyatlari chegaralanib qolgan edi. Feodallar va rus
podshohlari hukmron sinf jismoniy tarbiyasiga
g‘amxo‘rlik qildilar va mehnatkashlar
jismoniy tarbi- yasini taraqqiy ettirishga yordam bermadilar. XVII asming ikkinchi
yarmida rus podshohlari xalq jismoniy mashqlari va o'yinlarini hatto taqiqlab qo'ydilar.
Cherkov dehqonlar va quyi tabaqadagi shahar aholisi o'rtasida jismoniy mashqlar va
o'yinlaming rasm bo'lishiga qattiq qarshilik ko'rsatdi.
Qadimgi rossiyada va chet el mamlakatlarida jismoniy tarbiya
Qadimgi rossiyada va chet el mamlakatlarida jismoniy tarbiya
Yer yuzida ijtimoy-madaniy turmushning tubdan o'zgarishi o'rta asrlarga kelib
bog'lanadi. Yevropa, Osiyo, Amerika, Afrika qit'alaridagi ilg'or madaniyat vakillari jis-
moniy tarbiyani inson hayotining uzviy omili ekanligini is- botlashga harakat qildi.
Natijada, jismoniy tarbiya vositalarini oilaviy hamda maktab tarbiyasida qo'llanishga
erishishdi. Eri- shilgan ilg'or tajribalar davlatlardan-davlatlaiga, qit'alardan- qit'alarga
tarqaldi, ya'ni qilichbozlik, o'q otish, kurash, ara- vada poyga, suzish kabi o'nlab o'yin-
16
mashqlar xalqaro miqyosda qo'llanila boshladi. Bu jihatlar Germaniya, Fran- siya, Italiya,
Rossiya, Xitoy, Yaponiya, AQSH va boshqa ko'p davlatlarda jismoniy tarbiyaning
rivojlanishi hamda key- inchalik milliy sport turlarining yuzaga kelishiga sabab bo'ldi.
Yuqorida qayd etilganidek, jismoniy tarbiya jahonshumul tarixiy ahamiyat kasb
etadi. Shu sababdan, o'tgan davrlardagi xalqaro jismoniy tarbiya tarixida eng muhim
bo'lgan sanalarni tilga olish maqsadga muvoflqdir.
XVI
—
XIX asrlardagi buq'ua inqilobi feodal tuzumning asosini buzib-yanchib tashladi
va kapitalizmning g'alabasini ta'minladi. Bu davrda tabiatshunoslikka doir juda ko'p ilmiy
kashfiyotlar qilindi. Moddiy dunyoning barqarorligi va g'ayri- tabiiy kuchlarning yo'qligi
haqidagi fikrlarga olib keldi. Odamning aqli, irodasi va jismoniy fazilatlarining namoyon
bo'lishida tarbiya natijasi ko'rina boshladi. Bu hoi insonning pedagogikaga bo'lgan
qiziqishi ortishiga va jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari amalda bajarilishiga sabab
bo'ldi. Jon Lokk (Angliya), Jan Jak Russo (Fransiya), Iogann Pestalossi (Shveysariya)ning
pedagogik qarashlari hamda XVIII asrning oxiridagi nemis filantroplarining pedagogik
tajribasi jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotning taraqqiy qilishiga katta ta'sir etdi.
Jon Lokk (1632
—
1704) ingliz buijua inqilobi davrining ko'zga ko'ringan faylasufi,
pedagogi bo'lgan. O'sha vaqtlarda ingliz buijuaziyasi o'z mustamlakachilik hukmronligini
ken- gaytirib borar va metropoliyalardagi siyosiy hokimiyat uchun kurashar edi. Ingliz
buijuaziyasi faqat o'z metropoliyalaridagina emas, balki chet el mamlakatlarida ham faol
harakat qilishga o'z mollarini zo'rlik bilan o'tkazishga, zarur bo'lganda esa kam taraqqiy
etgan mamlakat xalqlarini bosti- rishga va o'ziga bo'ysundirishga qodir bo'lgan.
Lokk o'z falsafiy va pedagogik ta'limotida ingliz bur- juaziyasi va unga qo'shilgan
dvoryanlarning manfaatini ifoda qildi. U kishining ichki va tashqi tajribasini bilish manbai
deb hisobladi. Uningcha, tashqi tajriba bevosita mavjud bo'lgan tashqi moddiy dunyo
bo'lib, u kishi tomonidan sezgi a'zolari (tasawuri) orqali idrok qilinadi. Ichki tajriba esa
inson qal-
bining faoliyati (refleksi), demak, «Bu ikki manba sezgi obyekti sifatida yagona
17
mohiyatni tashkil etadi, barcha g'oyalarimiz ana shu mohiyatdan boshlanad
i»,
- deb
e'tirof etgan Lokk. Sezish a'zolarini (sezish, hid bilish, ko'rish, eshitish) takomillashtirish,
harakat a'zolarini (qo'l, oyoq) o'stirish, tanani chiniqtirish, foydali amaliy ko'nikmalar
(suzish, otda yurish, eshkak eshish, qilichbozlik, o'q otish) hosil qilish, jismoniy kuchlarni
yuqori darajada ishga solish uchun iroda kuchi va qobiliyatni kamol toptirish zarurligini
ishonchli dalillar bilan isbotlab beigan. Bu g'oyalar o'sha davr ingliz maktablaridagi
jismoniy tarbiyaga kuchli ta'sir etgan.
XVIII asrda fransuz ma'rifatchilari Didro, Gelvesiy, Golbax, Russo va boshqalar inson
shaxsining shakllanishida tashqi muhitning hal qiluvchi roli to'g'risidagi ta'limotni ta-
raqqiy ettirishdi.
Jan Jak Russo (1712-1778) xususiy mulkni kishilar tengsizligining asosiy sababi deb
hisobladi. Shu sababdan, u bu sohada mulkchilikni cheklash tarafdori edi. Russoning
«Emil yoki tarbiya» kitobida kishini tabiatga muvofiq ravishda indi
vidual taibiyalash
g'oyasi olg'a suriladi. Bu fransuz buijuaziyasi xohishiga muvofiq kelar edi.
Russoning fikricha, inson erkin bo'lib tug'iladi, lekin u yo'rgakdalik chog'idayoq,
dastlab o'z odatlarining quliga, so'ngra esa'jamiyat quliga aylanadi. Hech qanday
odatlaiga ega bo'lmaslik
—
eng yaxshi odatdir. «Tana jondan ilg
airi tug'iladi, shuning
uchun dastlab tana to'g'risida g'amxo'rlik qilish kerak, bu har ikkala jins uchun ham
umumiy bo'lgan tartibdir»,
- deydi u.
Russo jismoniy tarbiyani tabiiy ozod insonni tarkib topti- rishning asosi, deb
hisobladi. Bunda aqliy va mehnat tarbi- yasini qo'shib olib borish zarurligini o'qtiradi. U
keng xalq ommasining emas, balki mayda burjua sinfining tarbiyasi to'g'risida g'amxo'rlik
qildi.
Shveysariyalik buyuk pedagog-demokrat Iogann Pestalossi (1776
—
1827) xalq
maorifi g'oyasini quwatladi. U tarbiya asosini odamning tabiiy qobiliyatlarini o'stirishdan,
tarbiya maqsadini odamning ma'naviy qiyofasini tarkib topti- rishdan iborat, deb bildi.
18
Uning fikricha, tana faoliyati hara- katlarda namoyon bo'ladi, harakatlar esa bo'g'inlar
tuzilishi va harakatchanligiga bog'liqdir. U bo'g'inlar uchun gimnastika elementlarini
ishlab chiqdi. Bunda barcha harakatlar o'z mazmunini topgan edi. Pestalossi elementar
gimnastikani o'ziga xos «mehnat malakalari alifbosi» deb hisobladi, ya'ni ko'tarish,
iig'itish yoki uloqtirish, aylantirish, urish va h.k. qilishga o'igatish zarur deb topdi.
XVIII asrning 70
—
80-yillarida German davlatlarida yangi yo'nalishdagi maktablar
paydo bo'ldi. Bular filantroplar (in- sonparvarlar) ochgan maktablar edi. O'qituvchilar
bunday maktablarda akademistlar, pedagogistlar va fabulyantlar kabi guruhlaiga
bo'linishgan. Akademitslar
—
aslzodalar, pedagogistlar
—
amaldorlar, fabulyantlar
mehnatkashlarning far- zandlari bo'lgan. Bunday tartib filantroplarning feodal ta-
baqachilik tartiblariga qarshi emasligidan dalolat berar edi.
Filantropinlardagi gimnastikaning mashhur rahbarlari Gerxard Fit (1763-1836) va
Ieogxann Guts-Muts (1759
—
1839)
каЬИаг
edi. G.Fit «Jismoniy tarbiya ensiklopediyasi
tajribalari» nomli uch tomli kitob yozdi. IG
toblarda jismoniy tarbiyaning qadimgi va o'sha
davrlardagi tarixi, uning tarbi- yaviy mohiyati aks ettirildi.
I.Guts-
Muts «Yoshlar uchun gimnastika» kitobini yozdi (1713). Bu kitobdan Yevropa
davlatlarida keng foydalandilar. Chunki muallif kitobida jismoniy tarbiyaning nazariy va
amaliy jihatlari, ayniqsa, mashqlarning aniq tasviri va ularning qo'llanish usullari bilan
qo'shib bergan edi. U tasvir- lagan gimnastik mashqlar sirasiga kurash, yugurish, sakrash,
uloqtirish, iig'itish, suzish, arqon, shoti, langarcho'p bilan sakrash va daraxtlarga osilib-
tirmashib chiqishga doir mashqlar hamda qo'l mehnati, o'yinlar kiradi.
Jismoniy tarbiyaning pedagogik nazariyasi bu davrlarda turli xilda mavjud bo'lgan.
Ingliz faylasufi va sotsiologi Ger- bert Spenser (1820-1903) jismoniy tarbiya, aqliy taibiya
va axloq tarbiyasini qo'shib olib borishni quwatladi. Shuning- dek, nemis faylasufi Fridrix
Nixil (1844
—
1889) va boshqalar sport-gimnastika harakatini yangi davrda keng yoyishga
xizmat qildi.
19
Fransuz pedagogi Joij Demeni (1850
—
1917) fiziologiya va jismoniy mashqlar
bo'yicha mutaxassis edi. «Jismoniy tarbiyaning ilmiy asoslari» (1903), «Yoshlar jismoniy
taibiyasi» (1917) kabi kitoblarini yozdi. J.Demeni 1880
-
yilda Parijda «Muqobil
gimnastika» klubini tashkil etdi. U shv
edlar, ne- mislar va boshqa xalqlarning gimnastika
tizimini izchil ra- vishda o'rgandi va tanqid qildi. Olim umumrivojlantiruvdii tabiiy
mashqlar (yurish, yugurish, sakrashlar, yuk ko'tarish, osilish, uloqtirish, himoya va hujum
inashqlari, qo'l, oyoq, gavda harakatlari va h.k.) bajarishning foydali jihatlarini asoslab
berdi, bolalar, yoshlar va xotin-qizlar gimnastikasi tizimini ishlab chiqdi. Bu bilan gavda
harakatlarini fiziologik asoslaiga moslashtirish zarurligini ta'kidladi.
Gimnastika tizimlari
XIX asrda iqtisod, siyosat, fan va texnikaning rivojlanishi natijasida jismoniy
madaniyat ham rivoj topdi. Ayniqsa, harbiy tayyoigarlikda jismoniy taibiya vositalari
maqsadli ra- vishda qo'llana boshlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |