Mavzu: Buxgalteriya hisobining usullari va uning elementlari

Baholash, kalkulyatsiya va inventarizatsiya usullarining buxgalteriya hisobidagi o’rni va zarurligi

Buxgalteriya hisobi ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish tashkilotlarini boshqarish, iqtisodiy faoliyat zaxiralarini aniqlash va ularni to’g’ri taqsimlash uchun mo'ljallangan. Buxgalteriya hisobining asosiy xususiyati shundaki, unda barcha ma'lumotlar hujjatlashtiriladi va barcha operatsiyalar hujjatlarda qiymat o’lchovida ya’ni pul ko’rinishida aks ettiriladi.

Bu vazifani buxgalteriyada baholash usuli bajaradi. Baholash – bu, buxgalteriya ob'ektlarini pul ko’rinishida aks ettirish usulidir. Baholashning asosiy maqsadi haqiqiy tannarx qiymatini aniqlashdir. Haqiqiy tannarxning qiymatini aniqlash uchun kalkulyatsiya usuli qo'llaniladi - xarajatlarni hisoblash usuli, ya'ni, ob'ektga narx yoki ma'lum bir bahoga muvofiq hisoblash usullari. Buxgalteriya hisobi ob'ekti smetasini hisoblash bilan bog'liq bo'lgan buxgalteriya hisobi usuli sifatida mablag' muomalasining barcha bosqichlarida qo'llaniladi. Buxgalteriya ob'ektlarini baholashning u yoki bu qiymatini olishga imkon beradigan protseduralarni tanlash tashkilotning maqsadlariga bog'liqdir. Shundan kelib chiqqan holda, tashkilotlar baholangan ob'ektlarni turli yo'llar bilan tavsiflaydilar va shuning uchun buxgalteriya hisobida ishlatiladigan baholashlarning ko’plab turlari mavjud. Shu bilan birga, buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyotida qo'llaniladigan turli xil baholar bilan, birinchi navbatda, axborotni hisobga olish kerak. Shu munosabat bilan, baholar iqtisodiy, soliq, investitsion, sug'urta (aktuar), huquqiy, ma'muriy, statistik, axborotni baholashlar sifatida tavsiflanishi mumkin¹⁵.

Iqtisodiy baholash - ob'ektlarning aniq monitoringi muammolarini hal qilish uchun mo'ljallangan. Bundan tashqari, har bir kuzatilayotgan ob'ekt uchun ular qayta hisoblab chiqiladi va shuning uchun hisoblash xususiyatiga ega. Bunday baholar odatda mulk sotilganda yoki sotib olinganda uning qiymatini aniqlash uchun ishlatiladi. Ushbu hisob-kitoblarning xilma-xilligi soliqlarni bir tekis taqsimlash imkoniyatini beradigan yagona shkalani belgilash maqsadida tashkilotlarning rentabelligini va mol-mulkning ayrim turlarini, birinchi navbatda soliq (fiskal) maqsadlarini aniqlash uchun mo'ljallangan moliyaviy hisob-kitoblar sifatida tan olinadi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, soliqni «teng taqsimlash» va rentabellikni ob'ektiv baholash juda qiyin. Shu munosabat bilan turli xil moliyaviy baholashlar mavjud, xususan soliq, investitsiya va kredit baholari.

Soliqni hisoblash har bir yangi soliq turi yoki yig'im odatda soliqqa tortish uchun mol-mulkni baholashning maxsus usullarini o'z ichiga olishi bilan bog'liq.

Investitsion baholash - kelajakdagi kapital qo'yilmalarning samaradorligini hisoblashda prognozlash ishlarida foydalanish mumkin. Bunday hollarda, odatda kapitalning diskont ko'rsatkichi qo'llaniladi, bu kutilayotgan kelajakdagi daromad va kapitalga bo'lgan foiz o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Shu bilan birga, baholash ham o'z mablag'lari, ham qarz mablag'lari bo'yicha amalga oshiriladi va kapitalning o'rtacha qiymati hisoblab chiqiladi.

Kreditni baholash - kreditlar uchun garov qiymatini o'lchash uchun ishlab chiqilgan. Kredit reytinglari mulkning har bir turi uchun alohida-alohida hisoblanadi va uning joriy yoki kelajakdagi baholarini aks ettiradi. Ushbu baholash usullari kredit shartnomasida belgilanishi mumkin.

Sug'urta (aktuar) baholash - doyim mutaxassislar orqali hisoblanadi. Ular har bir sug'urta obyekti uchun alohida-alohida hisoblab chiqiladi va nihoyat sug'urta tashkiloti sug'urtalangan shaxs tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarni tekshirgandan so'ng oxirgi qaror qabul qilinadi.

Huquqiy baholash - juda xilma-xil, ammo baholashning xilma-xilligi ularni ikkita guruhga ajratadi: shartnomalardan kelib chiqadigan baholashlar va huquqbuzarliklar sababli baholanishlar. Shartnomalardan kelib chiqadigan baholashlar shartnomalar turlari bo'yicha belgilanadi. Shunday qilib, oldi-sotdi shartnomalari hozirgi yoki kelajakdagi ko'chmas mulkni baholashni anglatadi. Birja va hadyalar bo'yicha shartnomalar sub'ektiv baholashga asoslangan. Lizing shartnomasiga, qoida tariqasida, daromadlar smetasi kiradi. Komissiya shartnomalari va ko'rsatmalarida bajarilish va ekspert baholari qo'llaniladi. Shartnomaviy baholash har bir operatsiya uchun alohida belgilanadi. Huquqbuzarlik natijasida yuzaga keladigan baholanishlar - zararni qoplash usuliga bog'liq. Ular haqiqiy zararni hisoblashni va yo'qotilgan foydani aniqlashni ham o'z ichiga olishi mumkin. Bunday holda, haqiqiy zararni hisoblash oldingi hisob-kitoblardan foydalanishga, ular yo'q bo'lganda esa hozirgi davrda sotib olishning hisoblangan qiymatiga asoslanadi. Foyda yo'qotilishini aniqlashda kelajakdagi ekspert baholari qo'llaniladi.

Ma'muriy baholash - bu tashkilotning mustaqilligi (yaxlitligi) printsipiga muvofiq joriy etiladigan ko'plab buxgalteriya yozuvlari. Ushbu baholashlar orasida pro-memorial baholash ajralib turadi (masalan, bitta tashkilot 1 000 so’mni, boshqasi - 100 000 so’mni va boshqalarni qabul qilishi mumkin).

Statistik baholash - makro darajada baholashning ajralmas sharti bo'lgan umumiy ko'rib chiqilayotgan tashkilotlar to'plamiga yoki mintaqaga yoki mamlakat iqtisodiyotiga xos bo'lgan umumiylikni taqsimlashni taklif qiladi.

Axborotni baholash. Shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiy hayotning har qanday bahosi, ma'lum ma'lumotga ega bo'ladi. Hisoblangan baho kutilgan qiymatdan qanchalik uzoqlashsa, baholashning informatsionligi shunchalik yuqori bo'ladi. Biroq, bu tashkilotlarning bunday baholashlarga sun'iy ravishda murojaat qilishi kerak degani emas.

Buxgalteriya hisobi qoidalarida va xalqaro standartlarda tashkilot aktivlarini hisobga olishda quyidagi baholash usullari taklif etiladi: sotib olishning haqiqiy qiymati, almashtirish qiymati, sotishning mumkin bo'lgan bahosi, diskontlangan qiymat va boshqalar.

Xarid qilishning haqiqiy qiymati aktivlarni sotib olish xarajatlarini o'z ichiga oladi. Aktivlarni ro'yxatdan o'tkazishda ushbu qiymat dastlabki qiymat yoki oldingi qiymat deb ham ataladi. Bu sotib olinishning haqiqiy qiymati bo'lib, u ko'rib chiqilayotgan aktivning "tarixi" da qayd etiladi va uni ishlatish yoki iste'mol qilishning butun tsikli davomida uni kuzatib boradi.

Vaqt o'tishi bilan, ba'zi hollarda, o'tmishda yaratilgan mulkni takror ishlab chiqarish narxida o'zgarishlar yuz beradi yoki mavjud bo'lganlarga o'xshash, ammo texnik yaxshilanishlarga (yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini hisobga olgan holda) ega bo'lgan ob'ektlar yaratiladi, bu esa mavjud ob'ektlar qiymatining haqiqatiga mos kelmasligiga olib keladi. Ob'ektlarni baholashda bunday nomutanosiblikni bartaraf etish uchun hozirgi vaqtda mavjud mol-mulkni ko'paytirish xarajatlari yig'indisi bilan tavsiflanadigan almashtirish narxlari smetasi kiritiladi. Shu munosabat bilan ob'ektning boshlang'ich qiymati almashtirish narxiga aylantiriladi. Bir baholashni boshqasiga o'tkazish jarayoni qayta baholash deb nomlanadi.

Mulkni sotish mumkin bo'lgan bahosi - bu mavjud bozor sharoitlariga qarab mavjud mulkni taxminiy sotish narxi.

Diskontlangan qiymat kelajakda buxgalteriya nazorati ob'ektidan xo'jalik yurituvchi subyekt (tashkilot) faoliyatining normal sharoitida olinishi kutilayotgan iqtisodiy foyda miqdoriga qarab hisoblab chiqilgan qiymat sifatida belgilanadi.

Buxgalteriya nazoratining har bir ob'ekti deyarli cheksiz miqdordagi baholarni olishi mumkin bo'lgan baholash variantlarining xilma-xilligi buxgalteriya hisobining asosiy printsiplariga muvofiq barcha tashkilotlarda buxgalteriya hisobi ob'ektlarini baholashga umumiy talablarni belgilash zarurligiga olib keladi.

Tashkilotlarda mulk va majburiyatlarni baholashning o'ziga xosligini ta'minlash uchun baholashga haqiqiylik va birdamlik talablari qo'yiladi.

Baholashning haqiqiylik talabi xarajatlarning haqiqiy qiymatini buxgalteriya ob'ekti qiymatida aks ettirishni ta'minlaydi. Ushbu talabga muvofiqlik mulk va majburiyatlarni baholashning asosini sotib olish yoki ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) ning haqiqiy qiymati ekanligi bilan ta'minlanadi.

Baholashning birdamlilik talabi shundan iboratki, barcha tashkilotlarda, yuridik shaklidan qat'i nazar, bir xil buxgalteriya ob'yektlari tashkilotlarning bir xil ko'rsatkichlarining taqqoslanadigan ko'rsatkichlarini ta'minlaydigan yagona baholashga ega.

O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to'g'risida”gi qonunining 12-moddasiga muvafiq “Oborot aktivlarni baholash quyidagi ikki bahoning eng pasti bo‘yicha — balans tuzilayotgan sanadagi haqiqiy tannarxi bo‘yicha — (sotib olish narxi yoki ishlab chiqarish tannarxi) yoki bozor bahosi bo‘yicha (sof sotish qiymati) amalga oshiriladi.

Asosiy mablag‘lar va nomoddiy aktivlar ularning to‘liq boshlang‘ich qiymati bo‘yicha hisobga olinadi.

Asosiy mablag‘lar va nomoddiy aktivlar qiymatini hisobdan chiqarish ularning qiymati to‘liq to‘langunga yoki obyekt safdan chiqib ketgunga qadar bo‘lgan eskirishini (amortizatsiyani) hisoblash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari obyekt foydalanishga topshirilganidan keyingi oydan boshlab amalga oshiriladi. Erning qiymati amortizatsiya qilinmaydi.

Moliyaviy qo‘yilmalar buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq hisobga olinadi.”¹⁶

Yuqorida takidlanganidek, buxgalteriya hisobi usullari bir biriga bog’liq. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt baholashni amalga oshirishda tannarx hisoblash kabi muammolarga duch keladi. Bu muammoga yechim buxgalteriyaning kalkulatyatsiya usuli orqali topiladi.

Kalkulyatsiya - bu xarajatlarni guruhlash va sotib olingan moddiy boyliklar, ishlab chiqarilgan mahsulotlar va bajarilgan ishlar tannarxini aniqlash usuli. Kalkulyatsiya - bu buyumning birligini (yoki partiyasini) ishlab chiqarish va sotish uchun sarf-xarajatlar, xarajatlarning pul ko'rinishidagi jadvalini hisob-kitob qilishdir. Bu ishlab chiqarishning o'rtacha narxini aniqlash va mahsulot tannarxini, shuningdek sotib olingan qiymatni belgilash uchun asos bo'lib xizmat qiladigan hisoblashlardir.

Ishlab chiqarish tannarxini hisoblash uning turiga, ishlab chiqarishni tashkil etish turiga va xususiyatiga qarab turli usullar bilan amalga oshiriladi. Ushbu usullar rejalashtirish, buxgalteriya hisobi va mahsulot tannarxini hisoblash uchun asosiy qoidalar bilan ta'minlangan.

Kalkulyatsiya bir qator belgilar bo'yicha guruhlanadi. Tuzish vaqtiga va maqsadga qarab: me'yoriy, rejalashtirilgan (hisoblangan) va hisobot (haqiqiy) kalkulyatsiyalarga farqlanadi:

- me'yoriy kalkulatsiya hisobot davri boshida hisoblab chiqiladi va ishlab chiqarishning texnikka bilan ta’minlanganlik sifati va mavjud texnologiyalar asosida ishlab chiqarishning texnologik darajasiga qarab kalkulyatsiya o’tkazish paytida kompaniya xarajatlar miqdorini ifodalaydi;

- rejalashtirilgan kalkulyatsiya hisobot davri boshlanishidan oldin tayyorlanadi. Ushbu hisob-kitoblarda ishlab chiqarishning rejalashtirilgan miqdorini ishlab chiqarish uchun moddiy va mehnat xarajatlari miqdori hisoblanadi. Ular hisobot davri uchun rejalashtirilgan xarajatlar normalari va boshqa rejalashtirilgan ko'rsatkichlarni topish yo'li bilan tuziladi (xarajatlar normalari o'rtacha bo'lsa). Rejalashtirilgan xarajatlar shakli bo'lgan taxminiy xarajatlar, mijozlar bilan bir martalik buyurtma yoki ish (noyob mahsulot) uchun alohida hisob-kitob qilishda narxni aniqlash uchun amalga oshiriladi;

- hisobot kalkulyatsiyasi biznes-jarayonlar tugaganidan keyin tuziladi. Hisobotni hisoblashning maqsadi ishlab chiqarish, bajarilgan ishlar va ko'rsatilgan xizmatlarning haqiqiy (real) tannarxini aniqlashdir (ishlab chiqarishning haqiqiy tannarxi, shuningdek, rejalashtirilmagan samarasiz xarajatlarni ham o'z ichiga oladi). Bunday holda, ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlari va ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) soni to'g'risidagi buxgalteriya ma'lumotlari qo'llaniladi.

Kalkulyatsiya ob'ekti ishlab chiqarish mahsuloti, texnologik bosqich, faza va boshqalar bo'lishi mumkin, ya'ni, har xil tayyorlik darajasidagi mahsulotlar, ish turlari yoki xizmatlar.

Kalkulyatsiya birligi – bu, kalkulyatsiya ob'ekti uchun hisoblagichdir. Qayta ishlash sanoatida, masalan, ishlab chiqarish hajmini hisoblash birligi 1 tonna yoki 1 sentnerni tashkil etadi. Bir xil mahsulotlar uchun odatiy agregatlangan hisoblash birligi ishlatiladi (masalan, 100 juft poyabzal, 100 m, 1000 ta quti).

Kalkulyatsiya buxgalteriya usulining elementlaridan biri bo'lib, boshqa elementlar va buxgalteriya hisobi bilan chambarchas bog'liqdir, chunki buxgalteriya hisobining alohida ob'ektlari (harajatlar summasi) qiymatini aniqlash bo'yicha ma'lumotlar aynan shu usul orqali aks ettiriladi.

Inventarlashning asosiy maqsadlari mol-mulkning haqiqatda mavjudligini aniqlash, haqiqatda mavjud mol-mulkni buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan qiyoslash, majburiyatlar hisobda toʻgʻri aks ettirilganligini tekshirishdan iborat.

02.11.1999 yilda 833-son bilan roʻyxatga olingan «Inventarlashni tahlil qilish va o’tkazish» deb nomlangan 19-son BHMSga binoan yuritiladi¹⁷.

Joylashgan yeri va barcha turdagi moliyaviy majburiyatlaridan qat'i nazar, xoʻjalik yurituvchi subyektning barcha mol-mulki inventarlanishi kerak.

Bundan tashqari, ishlab chiqarish zaxiralari va xoʻjalik yurituvchi subyektga qarashli boʻlmagan, lekin buxgalteriya hisobida qayd etilgan (mas'uliyatli saqlanishda boʻlgan, ijaraga olingan, qayta ishlash uchun olingan) boshqa turdagi mol-mulklar, shuningdek, biror-bir sababga koʻra hisobga olinmagan mol-mulk inventarlanishi kerak. Mol-mulkni inventarlash uning joylashgan yeri va moddiy javobgar shaxs boʻyicha oʻtkaziladi.

Quyidagi hollarda inventarlash o‘tkazilishi shart:

- mol-mulk ijaraga berilganda, sotib olinganda, sotilganda, shuningdek, davlat korxonasi oʻzgartirilgan (davlat tasarrufidan chiqarilgan) chog'da qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda;

- yillik moliyaviy hisobotni tuzish oldidan, inventarlash hisobot yilining 1-oktabridan kechiktirmay oʻtkaziladigan mol-mulkdan tashqari. Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 28.08.98 yilda 486-son bilan roʻyxatga olingan «Tovar-moddiy zaxiralar» deb nomlangan 4-son BHMSga binoan tovar-moddiy zaxiralar bir yilda kamida bir marta inventarlanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 23.09.98 yilda 491-son bilan ro‘yxatga olingan «Asosiy vositalar» deb nomlangan 5-son BHMSga muvofiq asosiy vositalar ikki yilda kamida bir marta, kutubxona fondlari esa besh yilda bir marta inventarlanadi.

Pul mablagʻlari, pul hujjatlari, boyliklar va qat'i hisobdagi blanklar oyda bir marta, yonilgʻi-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari - har chorakda, qimmatbaho metallar - tarmoq yo'riqnomalariga muvofiq inventarlanadi.

Ayrim joylar va mavsumiy tusda ishlaydigan korxonalarda ishlab chiqarish zaxiralari ular eng kam miqdorda qolganda quyidagi hollarda inventarlanadi:

- asosiy vositalar va tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganda;

- moddiy javobgar shaxslar almashganda (ishlarni qabul qilish - topshirish kunida);

- oʻgʻirlik yoki suiiste'mol, shuningdek, boyliklarni ishdan chiqarish faktlari aniqlanganda;

- tabiiy ofatlar, yong‘inlar falokatlar yoki gʻayritabiiy sharoitlar yuzaga keltirgan boshqa favqulodda vaziyatlar yuz berganda;

- xoʻjalik yurituvchi subyekt tugatilganda (qayta tashkil etilganda) tugatish (ajratish) balansini tuzish oldidan va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarda.

Umumiy jamoaviy moddiy javobgarlik sharoitida inventarlash jamoa rahbari oʻzgarganda, jamoadan uning ellik foizdan ortiq a'zolari chiqib ketganda, shuningdek jamoaning bitta yoki bir nechta aʼzosi talabi bilan oʻtkaziladi.

Inventarlashni o'tkazish uchun xo'jalik yurituvchi subyektlar tarkibida:

– xoʻjalik yurituvchi subyekt rahbari yoki uning o‘rinbosari (komissiya raisi);

- bosh buxgalter;

- boshqa mutaxassislar (muhandislar, iqtisodchilar, texniklar va hokazolar) boʻlgan doimiy ishlaydigan inventarlash komissiyalari tuziladi.

Inventarlash komissiyasi tarkibiga xoʻjalik yurituvchi subyektning ichki audit vakillari kiritilishi mumkin.

Ishlar hajmi katta boʻlganda mol-mulk va moliyaviy majburiyatlarni inventarlashni bir vaqtda oʻtkazish uchun tarkibida:

- inventarlashni tayinlagan xoʻjalik yurituvchi subyekt rahbarining vakili (komissiya raisi);

- mutaxassislar: tovarshunos, muhandis, texnolog, mexanik, ish yurituvchi, iqtisodchi, buxgalteriya xodimi va boshqalar boʻlgan ishchi inventarlash komissiyalari tuziladi.

Komissiya tarkibiga inventarlanayotgan boyliklar, narxlar va birlamchi hisobni yaxshi biladigan tajribali xodimlar kiritilishi kerak.

Birgina moddiy javobgar shaxslarda xuddi shu xodimni ketma-ket ikki marta ishchi inventarlash komissiyasining raisi qilib tayinlash taqiqlanadi.

Doimiy ishlaydigan va ishchi inventarlash komissiyalarining shaxsiy tarkibini xoʻjalik yurituvchi subyekt rahbari tasdiqlaydi (1-ilovaga binoan buyruq, qaror, farmoyish). Inventarlashni oʻtkazish chog'ida komissiya’ning aqalli bitta a'zosi yo'q boʻlsa, bu hol inventarlash natijalarini haqiqiy emas, deb topish uchun asos boʻlib xizmat qiladi.

Inventarlashni boshlashga qadar quyidagilarni tekshirish zarur:

- inventar varaqchalari, inventar daftarlari yoki ro‘yxatlarining mavjudligi va qanday holatdaligi;

- texnik pasportlar yoki boshqa texnik hujjatlarning mavjudligi va qanday holatdaligi;

- xoʻjalik yurituvchi subyekt tomonidan ijaraga, saqlashga va vaqtincha foydalanishga topshirilgan yoki qabul qilingan asosiy vositalarga doir hujjatlarning mavjudligi. Hujjatlar yoʻq boʻlsa, ularning olinishi yoki rasmiylashtirilishini taʼminlash zarur.

Buxgalteriya hisobi registrlari yoki texnik hujjatlarda tafovutlar, yoxud noaniqliklar topilgan taqdirda ularga tegishli tuzatishlar va aniqlashtirishlar kiritilishi kerak.

Asosiy vositalarni inventarlashdan oʻtkazayotganda komissiya majburiy tartibda obyektlarni naturada koʻzdan kechiradi va inventarlash ro‘yxatlariga ularning toʻliq nomi, vazifasi, inventar raqamlari va asosiy texnik yoki foydalanish koʻrsatkichlarini qayd etadi.

Inventarlashda aniqlangan hisobga olinmagan obyektlarni baholash joriy qiymat boʻyicha oʻtkazilishi, eskirish esa obyektlarning haqiqiy texnik holati boʻyicha belgilanishi, bunda baholash va eskirish to'g'risidagi ma'lumotlar tegishli dalolatnomalar bilan rasmiylashtirilishi kerak.

Inventarlash komissiyasi inventarlash vaqtida aniqlangan hisobga olinmagan obyektlar qachon va kimning farmoyishi bilan barpo etilganini, ularni barpo etish xarajatlari qayerga hisobdan chiqarilganini aniqlashi va buni bayonnomada aks ettirishi shart.

Foydalanishga yaroqsiz va tiklab boʻlmaydigan asosiy vositalar inventarlash ro‘yxatiga kiritilmaydi. Ana shu obyektlarga inventarlash komissiyasi alohida ro‘yxat tuzib, ularni foydalanishga topshirish vaqti va ushbu obyektlarni yaroqsiz holga keltirgan sabablar (shikastlanish, toʻliq eskirish va hokazolar) koʻrsatiladi. Bunday obyektlarni hisobdan chiqarish umumiy belgilangan tartibda amalga oshiriladi.

Nomoddiy aktivlarni inventarlaganda quyidagilar tekshirilishi zarur: tashkilotning ulardan foydalanishga doir huquqlarini tasdiqlaydigan hujjatlarning mavjudligi; nomoddiy aktivlar balansda toʻgʻri va oʻz vaqtida aks ettirilganligi.

Kassa inventarlanganda pul mablagʻlari va kassada boʻlgan boshqa boyliklarning haqiqatda mavjudligi tekshiriladi. Qat'i hisobdagi blanklar ham tekshiruvdan o'tkaziladi. Kassada pul mablagʻlarining haqiqatda mavjudligi hisob-kitob qilinganda pul belgilari, pochta markalari va davlat boji markalari hisobga qabul qilinadi.

Hech qanday hujjatlar yoki tilxatlar kassadagi naqd pul qoldig'iga kiritilmaydi. Kassirning kassada mazkur xo'jalik yurituvchi subyektga tegishli boʻlmagan pul mablagʻlari va boshqa boyliklar borligi toʻgʻrisidagi bayonotlari e'tiborga olinmaydi.

Naqd pul mablagʻlarini inventarlash dalolatnomasida boyliklar qoldig'i inventarlash kunida naturada va hisob ma'lumotlari bo'yicha ko'rsatiladi va inventarlash natijasi belgilanadi.

Qat'i hisobdagi blanklarning haqiqatda mavjudligini tekshirish blank turlari boʻyicha u yoki bu blanklarning boshlang'ich va oxirgi raqamlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Mazkur tekshirish natijalari maxsus ro‘yxat bilan rasmiylashtiriladi.

Banklar bilan ssudalar boʻyicha, byudjet, xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar, hisobdor shaxslar, ishchi va xizmatchilar, deponentlar hamda boshqa debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni inventarlash tegishli hujjatlar bo'yicha qoldiqlarni aniqlash va buxgalteriya hisobi schyotlarida qayd etilgan summalarning asosliligini sinchiklab tekshirishga asoslanadi. Komissiya debitor va kreditorlar schyotlari boʻyicha qarzlarning paydo boʻlishi, ularning realligi va shunday boʻlgan taqdirda, da'vo etish muddatlarini o'tkazib yuborishda aybdor shaxslarni aniqlaydi.

Solishtirish qaydnomalari inventarlash paytida hisob ma'lumotlarida tafovutlar aniqlangan boyliklar boʻyicha tuziladi.

Solishtirish qaydnomalarida inventarlash natijalari, ya'ni buxgalteriya hisobi ma'lumotlari boʻyicha koʻrsatkichlar va inventarlash ro‘yxatlari (dalolatnomalari) ma'lumotlari oʻrtasidagi tafovutlar aks ettiriladi.

Ortiqcha va kam chiqqan tovar-moddiy boyliklarning qiymati solishtirish qaydnomalarida ularning buxgalteriya hisobidagi bahosiga muvofiq keltiriladi.

Inventarlash natijalarini rasmiylashtirish uchun yagona registrlar qoʻllanishi mumkin, ularda inventarlash roʻyxatlari (dalolatnomalari) va solishtirish qaydnomalarining koʻrsatkichlari birlashtiriladi.

Korxonaga tegishli boʻlmagan, lekin buxgalteriya hisobida qayd etilgan (mas'uliyatli saqlanishda boʻlgan, ijaraga olingan, qayta ishlash uchun olingan) boyliklarga alohida solishtirish qaydnomalari tuziladi.

Solishtirish qaydnomalari hisoblash va boshqa texnika vositalaridan foydalanib, shuningdek, qoʻlda tuzilishi mumkin.

Inventarlash va boshqa tekshirishlar paytida aniqlangan boyliklarning haqiqatda mavjudligi buxgalteriya hisobi ma'lumotlaridan farqlari quyidagicha tartibga solinadi:

- ortiqcha chiqqan asosiy vositalar, moddiy boyliklar, pul mablag'lari va boshqa mol-mulk kirim qilinishi va tegishlicha xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijalariga yoki byudjet tashkilotini moliyalashni (fondlarni) koʻpaytirishga qayd etilishi, keyinchalik ortiqcha chiqish sabablari va aybdor shaxslar aniqlanishi kerak;

- belgilangan me'yorlar doirasida boyliklarning yo'qolishi xoʻjalik yurituvchi subyektlar rahbarlarining farmoyishiga ko'ra ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga yoki byudjet tashkilotini moliyalashni (fondlarni) kamaytirishga hisobdan oʻchiriladi. Yo'qolish me'yorlari haqiqatda kamomad aniqlangan taqdirdagina qoʻllanishi mumkin.

Bunda belgilangan me'yorlar doirasida boyliklarning yo‘qolishi boyliklar kamomadi qayta navlarga ajratishdagi ortiqcha mol bilan hisobga olgach belgilanishiga e'tibor beriladi. Agar belgilangan tartibda o'tkazilgan qayta navlarga ajratish bo'yicha hisobga olingandan keyin ham boyliklar kamomadi mavjud boʻlsa, tabiiy yo'qolish me'yorlari kamomad aniqlangan boyliklar nomi bo‘yicha qoʻllanishi mumkin.

Tasdiqlangan me'yorlar boʻlmagan taqdirda yoʻqolish me'yorlardan ortiqcha kamomad sifatida qaraladi;

- yoʻqolish me'yorlaridan ortiqcha boyliklar kamomadi, shuningdek, boyliklar buzilishidan koʻrilgan talafotlar aybdor shaxslarga yuklanadi.

Suiiste'molliklar oqibati boʻlgan kamomad va talafotlar aniqlanganda tegishli materiallar kamomad va talafotlar aniqlangandan so'ng 5 kun davomida tergov organlariga berilishi kerak, aniqlangan kamomad va talafotlar summasiga esa fuqarolik da'vosi taqdim etiladi;

- boyliklarning yo'qolish va boyliklar buzilishi tufayli talafotlar me'yorlaridan ortiqcha kamomadi, kamomad va buzilishlarning aniq aybdorlari aniqlanmagan hollarda, mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi toʻgʻrisidagi nizomga muvofiq xoʻjalik yurituvchi subyektlar tomonidan ishlab chiqarish va muomala chiqimlariga hisobdan chiqarilishi yoki byudjet tashkilotida moliyalashni (fondlarni) kamaytirishga qayd etilishi mumkin.

Bunda boyliklarning yo'qolish va boyliklar buzilishi tufayli talafotlar me'yorlaridan ortiqcha kamomadini hisobdan oʻchirishni rasmiylashtirish uchun taqdim etiladigan hujjatlarda ana shunday kamomad va talafotlarning oldini olish bo'yicha qabul qilingan choralar koʻrsatilishi kerak.

Boyliklar buzilishi fakti toʻgʻrisidagi xulosalar texnik nazorat boʻlimi yoki sifat boʻyicha tegishli inspeksiyalardan olinishi kerak.

Tabiiy yo‘qolish me'yorlaridan ortiqcha boyliklar kamomadi va buzilishini hisobdan oʻchirishni rasmiylashtirish uchun taqdim etiladigan hujjatlarda tergov yoki sud organlarining aybdor shaxslar yo'qligini tasdiqlaydigan yoki aybdor shaxslardan zarar undirilishi rad etilgan qarorlari yoki texnik nazorat boʻlimi yoki tegishli ixtisoslashtirilgan tashkilotlardan (sifat boʻyicha inspeksiyalar va hokazolardan) olingan boyliklar buzilishi fakti toʻgʻrisida xulosa boʻlishi kerak.

Qayta navlarga ajratish natijasida ortiqcha chiqish va kamomadlarning oʻzaro hisobga olinishiga birgina tekshirilayotgan davr uchun, birgina tekshirilayotgan shaxsda, birgina nomdagi tovar-moddiy boyliklarga nisbatan va ishonchli shaxs ruxsatiga koʻra aynan bir xil miqdorlarda istisno tarzida yo'l qoʻyilishi mumkin.

Yoʻl qoʻyilgan qayta navlarga ajratish toʻgʻrisida moddiy javobgar shaxslar ishonchli shaxsga batafsil tushuntirish taqdim etadilar.

Moddiy javobgar shaxslar aybi boʻlmagan holda qayta navlarga ajratishda hosil boʻlgan qiymatdagi kamomad farqiga inventarlash bayonnomalarida bunday farq aybdor shaxslarga kiritilmasligi xususida mufassal tushuntirish berilishi kerak.

Korxona mulklari inventarizatsiyasida qo'llaniladigan hujjatlar ro‘yxati quyidagilardan iborat¹⁸:

1-ilova. Buyruq.

2-ilova. Inventarlashni o'tkazish toʻgʻrisidagi buyruqlar bajarilishini nazorat qilish daftari.

3-ilova. Qimmatliklarni inventarlash toʻgʻri o'tkazilganligining nazorat tekshiruvi Dalolatnomasi.

5-ilova. Inventarlashda aniqlangan natijalar Qaydnomasi. 6-ilova. Asosiy vositalarni inventarlash Ro‘yxati. 7-ilova. Inventarlash Yorlig‘i. 8-ilova. Tovar-moddiy boyliklar inventarlash Ro‘yxati. 9-ilova. Yuklangan tovarlarni inventarlash Dalolatnomasi.

10-ilova. Mas’ul saqlashga qabul qilingan (topshirilgan) tovar-moddiy boyliklarning inventarlash Roʻyxati.

11-ilova. Yoʻlda boʻlgan material va tovarlarni inventarlash Dalolatnomasi.

12-ilova. Ta'mirlanishi tugallanmagan asosiy vositalarni inventarlash Dalolatnomasi.

13-ilova. Kelgusi davr xarajatlarini inventarlash Dalolatnomasi. 14-ilova. Naqd pul mablagʻlarini inventarlash Dalolatnomasi. 15-ilova. Tilxat.

16-ilova. Xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni inventarlash Dalolatnomasi.

17-ilova. Asosiy vositalarning inventarlash natijalarini solishtirish Qaydnomasi.

18-ilova. Tovar-moddiy boyliklarning inventarlash natijalarini solishtirish Qaydnomasi.

Kamomadlar yoki ortiqcha chiqishlarning har bir hodisasida farqlarning yuzaga kelishi sabablari chuqur va har tomonlama oʻrganilishi zarur.

Qiymatliklar kamomadlari buzilishdan ko'rilgan talafotlar ustidan ayniqsa sinchkov nazoratni oʻrnatish maqsadida buxgalteriya hisobi tizimida yuqorida keltirilgan alohida «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan keladigan nobudgarchiliklar» nomli maxsus schyot koʻzda tutilgan. U yigʻib taqsimlovchi schyot bo'lib, uning yordamida talafotlarning umumiy summasi va uning ayrim turlari boʻyicha aniqlanib, bu summalarni tegishli schyotlarga hisobdan chiqarish uchun xizmat qiladi.

«Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan keladigan nobudgarchiliklar» schyoti - aktivdir. Uning debetida solishtiruv vedomosti asosida tovar - moddiy qiymatliklar («Materiallar», «Tayyor mahsulot», «Tovarlar va boshqalar») schyotlaridan qiymatliklarning barcha kamomadlari va buzilishidan koʻrilgan nobudgarchiliklar yigʻiladi. Bu schyotning krediti boʻyicha uning debetida yigʻilgan summalar yoʻqlama komissiyasining qaroriga binoan xarajatlar yoki aybdor shaxslar schyotlariga hisobdan chiqariladi. Buni quyida keltirilgan tasnifdan koʻrish mumkin:

Tabiiy yoʻqolish me'yorlari chegarasidagi yoki undan yuqori boʻlgan kamomadlar, aybdor shaxslar boʻlmaganda, tabiiy talafot hisoblanib, paydo boʻlgan joyiga qarab, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini yoki davr xarajatlarini oshirish kerak. Ular qiymatliklarni haqiqiy harakatlari bilan shu harakatni hujjatli rasmiylashritish oʻrtasidagi nomuvofiqlikni aks ettiradi. Masalan, ishlab chiqarish zaxiralarining kamomadi ularni ishlab chiqarishga berilishini hujjatlarda aks ettirilganga qaraganda koʻproq miqdorda berilganligi natijasi bo'lishi mumkin; tayyor mahsulotning kamomadi - ularni haqiqatda olinganligiga qaraganda hujjatlar bo'yicha koʻproq olinganligini rasmiylashtirish natijasi boʻlishi mumkin. Tovar - moddiy boyliklarning kamomadini ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqarilishi yoʻli bilan shuningdek yoʻl qoʻyilgan xatolar ham bartaraf qilinadi.

Ortiqcha chiqishlar korxona ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga tegishli qiymatliklar schyotlariga kirim qilinadi. Ortiqcha chiqishlar aniqlanganda, ularning kelib chiqish sabablari va aybdorlari surishtirib topiladi.

Buxgalteriya hisobining inventarizatsiya usuli korxonada sodir bo’lishi mumkin bo’lgan o’g’riliklarni oldini olish maqsadida o’tkazilib, korxona kelajakdagi yo’qotishlar, turli talofatlarni oldini oladi yoki sabablarni aniqlab, moddiy javobgar shaxs tomonidan barcha kamomadlarni to’lab berishga qonuniy jihatdan majbur qiladi.

5. Schyotlar , buxgalteriya balansi va hisobotning ahamiyati va ularni amaliyotda qo’llash

Buxgalteriya hisobining schyotlar tizimi usuli yordamida korxonalar xo’jalik mablag’larining holati, shu mablag’larning paydo bo’lish manbalari, shuningdek, xo’jalik mablag’larining xo’jalik jarayonidagi harakatlari tezlikda umumlashtirilib hisobga olib boriladi.

Yuqorida keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki, xo’jalik operatsiyalari schyotlarda umumlashgan holda pul ko’rsatkichida aks ettiriladi. Masalan, “Materiallar” schyotida korxonadagi jami xom ashyo va materiallarning harakati, “Asosiy ishlab chiqarish” schyotida hamma xarajatlar va olingan mahsulotlarning harakati, shuningdek, “Xodimlar bilan mehnatga xaq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar” schyotida korxonadagi xamma ishchi va xizmatchilarga ish haqi yuzasidan qilinadigan hisob-kitolar harakati va hakozolar umumlashtirilib aks ettirilganligi aniqlandi. Lekin korxonalarning mablag’larini but holida saqlashni ta’minotlash va samarali foydalanish ustidan nazorat o’rnatish uchun ularning har bir turi to’g’risida batafsil ma’lumotlar ham bo’lishi zarurdir. Chunki “Asosiy ishlab chiqarish” schyotida umuman sarflangan xarajatlar va olingan mahsulotlar haqidagi ma’lumotlar bilan birga ma’lum bir vaqtga xarajatlarning har bir turi (masalan, ish haqi, material, amortizatsiya va hakozolar), shu bilan birga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning har biri bo’yicha (masalan, mashinasozlik zavodida bo’lsa ayrim turdagi stanoklar, mashinalar va hakozolarning) xarajatlar summasi va turlari bo’yicha tafsilot bilan aniqlangan ko’rsatkichlar ham bo’lishi kerak. “Xodimlar bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar” schyotida korxonaning ma’lum bir davrga ishchi va xizmatchilardan bo’lgan umumiy qarz summasi ko’rinib turishi bilan birga har bir ishchi va xizmatchinig qarz summasi yuzasidan qilinadigan hisob-kitoblar ma’lumoti ham bo’lishi kerak. Shuningdek, “Xodimlar bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar” schyotining debet va kredit oboroti umumiy summasi to’g’risidagi ma’lumot bilan birga har bir ishchi va xizmatchiga qancha summa hisoblanagan va shundan qanchasi berilganligi to’g’risidagi ma’lumot ham zarurdir.

Shunga o’xshash hamma schyotlarda ham umumiy ko’rsatkichlar bilan birga tafsiloti bilan aniqlangan ko’rsatkichlar bo’lishi lozimdir. Shuning uchun ham buxgalteriya hisobida ob’ektlar bo’yicha va ayrim turlari bo’yicha ma’lumotlarni hisobga oladigan schyotlardan foydalanishga zaruriyat tug’iladi. Shunga mos holda ikki xildagi schyot, ya’ni sintetik va analitik schyotlar buxgalteriya hisobida qo’llaniladi.

28.04.2009 yilda 1181-son bilan roʻyxatga olingan « Buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’qinoma» deb nomlangan 21-son BHMSga binoan yuritiladi.

Buxgalteriya schyoti - korxonalar iqtisodiy resurslarining holati va harakati haqidagi buxgalteriya axborotini qayd etish va saqlash uslubi va ularga bo‘lgan talablardan iborat. Schyotlar banalsda aks ettish va etmasligiga qarab doimiy, transit va balansdan tashqari schyotlarga bo’linadi:

Doimiy schyotlar - bu hisobot davri oxiriga saldoga ega bo‘lib, buxgalteriya balansida aks ettiriladigan aktivlar, majburiyatlar, sarmoyalar schyotlaridir. Doimiy schyotlar aktiv, passiv, kontr-aktiv va kontr-passivlarga bo‘linadi.

Aktiv schyot (A) - bu aktivlarni aks ettirishga mo‘ljallangan schyot bo‘lib, unda iqtisodiy resurslarning koldiјi va ko‘payishi schyotning debetida, kamayish esa kredit bo‘yicha aks ettiriladi.

Passiv schyot (P) - bu majburiyat va sarmoyani aks ettirishga mo‘ljallangan schyot bo‘lib, unda majburiyat va sarmoyaning qoldiјi va ko‘payish schyotining krediti bo‘yicha, kamayish esa debet bo‘yicha aks ettiriladi.

Kontr-aktiv schyot (KA) - bu u bilan boјlik bo‘lgan aktiv schyotning saldosidan chegiriladigan moliyaviy hisobotda aktivning sof qiymatini aks ettiruvchi schyotdir.

Kontr-passiv schyot (KP) - bu u bilan boјlik bo‘lgan passiv schyotning saldosidan chegaraladigan moliyaviy hisobotda majburiyat yoki sarmoyaning sof qiymatini aks ettiruvchi schyotdir.

Tranzit schyotlar (T) - bu hisobot davrida foydalaniladigan, lekin yopiladigan Moliyaviy natijalar to‘g’risidagi hisobotda aks ettiriladigan hisobot davri oxiriga qoldiqqa ega bo‘lmaydigan daromadlar va xarajatlarning vaqtinchalik schyotlaridir.

Balansdan tashqari schyotlar (BT) - bu korxonaga qarashli bo‘lmagan, lekin vaqtinchalik tasarrufida bo‘lgan, aktivlarni bori va harakati, shartli huquqlar va majburiyatlar haqidagi axborotni umumlashtirishga mo‘ljallangan schyotlar. Bu schyotlar boshqa schyotlar bilan o‘zaro boјlanmaydi va korxonaning hisobotida aks ettirilmaydi

Xo’jalik mablag’lari va ular manbaalarining harakatini hisobga oladigan xo’jalik operatsiyalari haqida umumlashgan ma’lumotlarni faqat pul ko’rsatkichida hisobga oladigan schyotlar sintetik (birinchi tartibli) schyotlar deyiladi. Xo’jalik mablag’lari va ular manbaalarining harakatini hisobga oladigan xo’jalik operatsiyalari haqida to’la tavsifnoma beriladigan va ularni aniqlashtiradigan pul, natura va mehnat o’lchovi ko’rsatkichlarida hisobga oladigan schyotlar esa analitik schyotlar deb ataladi.

Sintetik schyotlarga “Asosiy vositalar” , “Nomoddiy aktivlar” , “Materiallar” , “Nizom fondi” , “Zahira fondi” , “Xodimlar bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar”, “Har xil debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar” va hakozo schyotlar kiradi. Analitik schyotlarga esa bir sintetik schyot ichidagi ma’lumotlar (masalan , “Materiallar” schyoti bo’yicha prokat , truba, lak bo’yog’i , motor va xokazolar) ni aks ettiradigan schyotlar kiradi.

Shuning uchun ham bir sintetik schyotda bir necha analitik schyotlar bo’ladi. Agar sintetik schyotlar korxonadagi asosiy vositalar barcha turlarining umumiy summasini, har xil debitor yoki kreditorlarga korxona qarzining umumiy holatini, hamma tayyor mahsulotlarning summasini va hakozo ma’lumotlarni ko’rsatib tursa, analitik schyotlar korxonadagi asosiy vositalar har bir turining qoldig’ini, harakatini, joylanishini, tayyor mahsulot har bir turining qoldig’ini, harakatini, ishchi va xizmatchilarning har biriga korxonaning qancha qarzi borligini, hisobdor shaxslarning har birining korxonadan qarzini va boshqalarni ko’rsatib turadi.

Korxonalar xo’jalik - moliyaviy faoliyatida analitik schyotlarning roli benihoyat kattadir. Chunki analitik schyotlar yordamida korxona xo’jalik mablag’larining tarkibi aniqlanadi, butligi ta’minotlanadi, bor mablag’lardan samarali foydalanish ta’minotlanadi, shuningdek, moddiy javobgar shaxslarning to’g’ri ishlashini ta’minotlash singari masalalar bajariladi. Ko’p hollarda analitik schyot ma’lumotlari yordamida pul ko’rsatkichlardagi ma’lumotlar bilan birgalikda natura (materiallar) va mehnat (ish haqi) o’lchovlarida ham ma’lumotlar olinadi. Lekin xo’jalik mablag’larning tashkil topish manbaalari va hisob - kitoblar bo’yicha analitik schyotlarda natura mehnat o’lchovlariga zaruriyat bo’lmaganligi sababli faqat pul o’lchovida yuritiladi.

Analitik schyotlarning miqdori juda ko’p bo’lganligi sababli ulardagi ma’lumotlarni taaluqli iqtisodiy belgilariga muvofiq sintetik schyotlarda umumlashtirish zarurdir. Bundan tashqari, sintetik schyot ma’lumotlari yordamida korxonaning ishlab chiqarish- moliya faoliyatiga baho berib va uning ustidan nazorat o’rnatibgina qolmasdan, balki butun xalq xo’jaligi tarmoqlarning ish faoliyati ustidan nazorat o’rnatish imkoniyati ham yaratiladi

Sintetik va analitik schyotlardan tashqari ko’p hollarda subschyotlardan, ya’ni ikkinchli tartibli schyotlardan foydalanishga ham zaruriyat tug’iladi. Ular sintetik va analitik schyotlar o’rtasidagi aloqani ta’minlashga mo’ljallangandir. Subschyotlarning qo’llanilishi amaliyotda nomenklaturasi ko’p bo’lgan mablag’larni to’g’ri hisobga olishni ta’minlaydi. Masalan, subschyotlar materiallar, asosiy vositalar, kam baholi va tez ishdan chiqadigan buyumlar singari nomenklaturasi ko’p mablag’larni hisobga olish uchun juda muhim ahamiyatga egadir. Misol tariqasida buxgalteriya hisobining schyotlar ro’yxatidagi “Materiallar” sintetik (birinchi tartibli) schyotining sub (ikkinchli tartibli) schyotlari quyida keltiriladi:

• 
  xom ashyo va materiallar;
  
• 
  sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va komplekslash mahsuloti, qurilma va detallar;
  
• 
  yoqilg’i;
  
• 
  idish va idish materiallari;
  
• 
  ehtiyot qismlar;
  
• 
  har xil materiallar;
  
• 
  chetga qayta ishlashga berilgan materiallar;
  
• 
  qurilish materiallari.
  

Keltirilgan subschyotlar korxonaning ixtisoslashuviga muvofiq bir qancha nomenklaturani hisobga olishga mo’ljallab ochilgan analitik schyotlarga bo’linadi.

Subschyotlar yordami bilan aks ettirilayotgan buxgalteriya hisobining ob’ektlari to’g’risida analitik schyotga nisbatan umumlashtirilgan ma’lumotlar olish uchun qo’shimcha guruhlashlar amalga oshiriladi. Subschyotlar yurgizish xo’jalik mablag’lar va ularning tashkil topish manbaalari hamda xo’jalik jarayonining mavjudligi, harakati va holati ustidan kuzatish va nazorat olib borishni osonlashtiradi. Bizga ma’lumki, sintetik schyotlar maxsus jurnallarda yuritiladi, sub schyotlar esa maxsus jurnallarda yuritilmay, faqat analitik hisob ma’lumotlarining ma’lum iqtisodiy mazmunlariga qarab guruhlashtiriladi, xalos.

Sintetik va analitik schyotlarning xo’jalik mablag’larini va ularning paydo bo’lish manbalarini, shuningdek, xo’jalik jarayonlarini joriy aks ettirishda bir-biri bilan aloqasining tushunarliroq bo’lishini ta’minotlash uchun quyidagi “Materiallar” schyoti misolida ko’rib chiqaylik. “CHit” schyotidagi qoldiq 400000 so’m

(2000m. * 200so’m);

“Atlas”schyotidagi qoldiq 90000 so’m (90m. * 1000so’m);

Oy davomida korxona omboriga quyidagi moddiy qiymatliklar qabul qilindi:

1. “CHit”- 500m., xar bir metri 200 so’mdan = 100000 so’m

2. “Atlas”- 400m., xar bir metri 1000 so’mdan = 400000 so’m.

Yuqorida bayon qilingan operatsiyalarni sintetik schyotlarda quydagicha aks ettiramiz:

D-t: ”Materiallar” (1010)

K-t: “Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar

bilan hisob-kitoblar” (6010) - 500000so’m

Oy davomida materiallarning sarfi bilan bog’liq quydagi operatsiyalar sodir bo’lgan:

1. “CHit”- 300 m, xar bir metri 200 so’mdan = 60000 so’m

2. “Atlas”- 200m, xar bir metri 1000 so’mdan = 200000 so’m.

Mazkur operatsiyani buxgalteriya hisobining sintetik schyotlarida quydagicha aks ettiramiz:

D-t: “Asosiy ishlab chiqarish” (2010) (boshqa xarajat schyotlari bo’lishi ham mumkin).

K-t: “Materiallar” (1010) - 260000so’m.

Yuqoridagi operatsiyalar bo’yicha “Materiallar” sintetik schoytini ochamiz:

Sintetik schyotlar bo’yicha oborot qaydnomaga hisobot davri boshiga qoldiq summalari, o’tgan davrdagi sintetik schyotlar bo’yicha oborot qaydnomaning oxirgi qoldig’idan to’g’ridan to’g’ri ko’chirib olinadi. Hisobot davridagi schyotlar yoki subschyotlardagi summalarning yig’indisi ham sintetik schyotlar bo’yicha oborot qaydnomasiga ko’chiriladi. Hisobot oyi oxiriga qolgan qoldiqni topish uchun oy boshiga aktiv schyotlar bo’yicha qoldiqqa debet oborot summasining qo’shib, kredit bo’yicha oborot summasini ayirib tashlash zarur. Shuningdek passiv schyotlar bo’yicha oy oxiriga qolgan qoldiqni topish uchun, passiv schyotlardagi oy boshidagi qoldiqqa kredit bo’ycha oborot summasini qo’shib, debet bo’yicha oborot summasi chegiriladi.

Sintetik va analitik hisob ma’lumotlarini o’zaro bog’liqligini “Material”lar sintetik schyotiga tegishli bo’lgan, “CHit” va “Atlas” analitik schyotlari misolida kurib chiqamiz:

“CHit” analitik schyoti.

3-Jadval

Kirim (debet) Chiqim (kredit)¹⁹

Vaqt	Miqdor	Bahosi, so’m	Summasi	Vaqt	Miqdor	Bahosi, so’m	Summasi
Oy boshiga qoldiq	2000	200-00	400 000
1)03.02.2020	500	200-00	100 000	15.02.2020	300	200-00	60 000
Oborot	500	200-00	100 000	Oborot	300	200-00	60 000
	2500		500 000

“Atlas” analitik schyoti

4-jadval

Kirim (debit) Chiqim (kredit)²⁰


Misolimizdan ko’rinib turibdiki, sintetik schyotning oy boshiga qoldig’i, debet oboroti, kredit oboroti va oy oxriga qoldiq summalari shu sintetik schyotga tegishli bo’lgan bir nechta (bizning misolimizda ikkita, ya’ni “Chit” va “Atlas”) analitik schyotlarning xuddi shunday ma’lumotlarning pul ifodasidagi yig’indilariga teng bo’lishi kerak. Agar bu tenglik buzilsa, unda joriy hisobni tashkil qilishda yo sintetik hisobni yurgizishda yoki analitik hisobni yurgizishda xatolikka yo’l qo’yilgan bo’ladi.

Endi buxgalteriya hisobi elementlarini umulashtiruvchi usullar ya’ni buxgalteriya balansi va hisobot haqida to’xtalib o’tsak.

Korxonalarning xo`jalik mablag`lari hamma vaqt kengaytirilgan takror ishlab

chiqarish jarayonida harakatda bo`ladi va davrlar bo`yicha ham miqdor, ham qiymat

jihatidan o`zgarib turadi. Xo`jalik faoliyati ustidan rahbarlik qilish va boshqarish uchun korxona qanday mablag`larga ega, ularning tarkibi va qayerda joylashganligi hamda bu mablag`lar qanday manbalardan tashkil topganligi to`g`risida aniq ma’lumotlar bo`lishi zarur. Xo`jalik mablag`larining tarkibi, joylanishi, harakati va

ularning kelib chiqish manbalaridagi o`zgarishlarni bir-biriga solishtirib, ma’lum bir

sanaga pul o`lchovida umumlashtirib aks ettirish buxgalteriya hisobi usulining muhim elementlaridan biri – balans yordamida amalga oshiriladi.

Balans yordamida xo`jalik mablag`lari, ularning holati, mavjudligi, joylanishi va tashkil topish manbalari to`g`risidagi ma’lumotlarga ega bo`linadi. Balans usulidan faqat buxgalteriya hisobidagina foydalaniladi deb tushunish noto`g`ridir. Bu usuldan rejalashtirish, ta’minot, statistika hisobida va operativ hisobda ham keng foydalaniladi. Shuning uchun ham balans usuli yordami bilan ma’lumotlarni umumlashtirish ko`p fanlarda qo`llaniladigan umumiy usullar qatoriga kiradi.

Buxgalteriya hisobida xo`jalik mablag`lari ikki tomonlama, ya’ni ularning tarkibi va joylanishiga hamda kelib chiqish manbalariga ko`ra aks ettirilishi hisobga olinib, balanslar tuzilayotganda ularda aks ettirilayotgan ma’lumotlar tengligiga e’tibor qilinadi. Korxona xo`jalik mablag`larining turlari va joylanishi hamda bu mablag`larning tashkil topish manbalari buxgalteriya balansining ikki tomonini tashkil qiladi.

Buxgalteriya balansida korxonaning xo`jalik mablag`lari va ularning tashkil topish manbalari umumlashtirilib, odatda, kunning oxiriga (banklarda) yoki hisobot davridan keyingi oyning birinchi kuniga pul o`lchovida tuziladi. Korxonalarda hisobot davrida sodir bo`lgan xo`jalik muomalalari maxsus hujjatlarda qayd qilinadi. Bu hujjatlarga asoslanib buxgalteriya provodkalari tuziladi va ular buxgalteriya hisobining sintetik schyotlariga tarqatiladi. Hisobot davri ohirida sintetik schyotlar bo`yicha aylanma vedomost tuziladi. Bunda hisobot davri boshidagi har qaysi sintetik schyotning boshlang`ich qoldig`i, hisobot davrida sodir bo`lgan aylanma summasi va hisobot davri ohiriga qoldiq summasi ko`rsatiladi.

Shuni qayd qilib o`tish kerakki, korxona xo`jalik mablag`lari va ular manbalarining kundalik xo`jalik faoliyatiga buxgalteriya balansi yordamida to`la baho berib bo`lmaydi. Darhaqiqat, kundalik xo`jalik faoliyatidagi o`zgarishlarni aks ettirib turish uchun buxgalteriya hisobining joriy ma’lumotlarini hisobga oluvchi schyotlar tizimi usulidan foydalaniladi. Lekin xo`jalik mablag`lari va ular manbalarining harakatini, ularda sodir bo`lgan o`zgarishlarni ma’lum bir sanaga to`plab aks ettirish talab qilinadi, chunki bunday yig`ib tasvirlash korxona xo`jalik mablag`larining, bir tomondan, tarkibi va holatidagi davriy o`zgarishni ko`rsatsa, ikkinchi tomondan, ularning tashkil topish manbalaridagi o`zgarishlarni aks ettiradi, shu bilan birga, u xo`jalik faoliyatining holatini iqtisodiy tahlil qilishda zarur xulosalar olish uchun muhim material hisoblanadi.

Bunday to`plash buxgalteriya hisobi usulining balans usuli yordamida amalga

oshiriladi. Shunday qilib, buxgalteriya balansi korxonaning xo`jalik mablag`larini, bir tomondan, tarkibi, holati, joylanishi bo`yicha, ikkinchi tomondan, qanday manbadan paydo bo`lishiga qarab ma’lum bir sanaga pul o`lchovida yig`ib aks ettirish usulidir.

Buxgalteriya hisobi bo`yicha xalqaro buxgalteriya standartlarida buxgalteriya balansi balans hisoboti deb yuritiladi. Balans hisoboti korxonaning ma’lum sanaga bo`lgan moliyaviy holatini ko`rsatadi. Balans hisoboti korxonaning aktivlari, korxonaning boshqa huquqiy shaxslar va fuqarolarga bo`lgan majburiyatlari hamda aksiyali jamiyat shaklida faoliyat qiladigan korxonaning aksiyali kapitalining tafsiloti bilan berilgan ro`yhatini ko`rsatadi. Buxgalteriya balansini balans hisoboti deb atalishiga sabab, bu balansda korxona aktivlarining qiymatini, korxonaning boshqa huquqiy shaxslar va fuqarolarga bo`lgan majburiyatlarining umumiy qiymati bilan korxonaning kapitalini umumiy qiymatiga teng kelishidir.

Korxona kapitali – bu korxona o`z aktivlariga egaligidir. Korxona majburiyatlari esa muayyan korxona aktivlariga uning kreditorlari tomonidan egaligidir. Balans hisoboti bo`yicha korxona aktivining qiymati uning kapitali qiymati bilan majburiyatlarining summasini yig`indisiga teng keladi. Yagona buxgalteriya balansining aktivida ham, passivida ham ikkitadan bo`lim bor:

Ko`rinib turibdiki, buxgalteriya balansi ikki tomonli ko`rinishga ega bo`lib, uning chap tomoni aktiv, o`ng tamoni esa passiv deb nomlanadi. Aktiv tomonida xo`jalik mablag`larining turlari, joylanishi ko`rsatilsa, passiv tomonida esa shu mablag`larning paydo bo`lish manbalari va qanday maqsadga ishlatilishi aks ettiriladi. Buxgalteriya balansining ikkala tomoni ham bir qancha moddalarga bo`linadi.

Demak, buxgalteriya balansi moddasi deb iqtisodiy jihatdan bir xil bo`lgan xo`jalik mablag`larining ma’lum bir turi yoki xo`jalik mablag`larining tashkil topish manbaini balansda alohida aks ettiruvchi ko`rsatkichga aytiladi. Aktiv tomonidagi balans moddalarining yig`indi summasi passiv tomonidagi balans moddalarining yig`indi summasiga teng bo`lishi shart. Chunki balansning aktiv va passiv tomonida xo`jalik mablag`lari va shu mablag`larning tashkil topish manbalari ikki tomonlama aks ettiriladi. Balans moddalarini guruhlashtirish xo`jalik mablag`larining maqsadga muvofiq foydalanishini to`la nazorat qilish va korxonaning faoliyatini tahlil qilish uchun imkoniyat yaratadi. Buxgalteriya balansini tuzishda oldingi bobda ko`rsatib o`tilgan xo`jalik mablag`lari va manbalarining guruhlanishi asos bo`lib xizmat qiladi.

Shunga asoslanib korxonalar yagona buxgalteriya balansining shakli umuqabul

qilingan. Aktiv moddalarining hususiyati shundaki, ular xo`jalik mablag`larining tarkibi, holati va joylanishini ko`rsatadi. Masalan asosiy vositalarning tarkibini har bir turi bo`yicha moddiy qiymatliklarni, pul mablag`larini va haqazo. Passiv moddalarida esa xo`jalik mablag`larining paydo bo`lish manbalari va ularning qanday maqsadga mo`ljallanganligi aks ettiriladi. Masalan, hamma fondlar, korxonaning turli xil qarzlari, joriy yilda olingan foyda va h.k.lar aks ettiriladi.

Balanslar o`zlarining mazmuni va qanday maqsadga qaratilganligiga qarab dastlabki, hisobot va tugatish balanslariga bo`linadi:

-korxona o`z faoliyatini boshlashda dastlabki yoki boshlang`ich balans tuziladi. Bu balans aktivida korxonani tashkil qilish paytida mavjud xo`jalik mablag`lari, passivida bu mablag`lar qanday manbalardan tashkil topganligi ko`rsatiladi;

-hisobot balansi korxonalar tomonidan har bir hisobot davri tugashi bilan tuziladi. Korxonalar oylik, chorak va yillik hisobot balanslarini tuzishlari mumkin. Bu balanslar, odatda, hisobot davridan keyingi oyning birinchi kuniga bo`lgan xo`jalik mablag`lari ularning joylanishi va tashkil topish manbalarini guruhlashtirgan holda ko`rsatadi;

-tugatish balansi korxona tugatilayotgan bo`lsa, shu tugatish kuniga bo`lgan uning mablag`larini, ularning joylanishi va tashkil topish manbalarining holatini ko`rsatish uchun tuziladi.

Korxonaning xo`jalik mablag`lari va manbalari xo`jalik jarayonida doimo harakatda bo`ladi. Sodir bo`layotgan jarayonlarning har birini o`z vaqtida hisobga olib borish zarurdir. Chunki har bir jarayonda ko`plab xo`jalik muomalalari amalga oshiriladi, ularning ta’sirida xo`jalik mablag`larining tarkibi, joylanishi va ularning tashkil topish manbalari o`zgarishi mumkin. Bu o`zgarish oqibati buxgalteriya balansining o`zgarishiga sabab bo`ladi, chunki balansning aktiv va passiv tomonida xo`jalik mablag`lari va ularning paydo bo`lish manbalari aks ettiriladi. Buxgalteriya balansini xo`jalik muomalalari ta’siri ostida o`zgarishini yaqqolroq tasavvur qilish uchun korxonada sodir bo`lgan bir necha xo`jalik muomalalarini misol tariqasida keltiramiz.

Masalan, korxonada quyidagi xo`jalik muomalalari sodir bo`ldi:

Birinchi muomala. Ishchi va xizmatchilarga ish haqi to`lash uchun korxonaning

bankdagi hisob-kitob schyotidan kassaga 1.173.000 so`m naqd pul olindi. Bu muomala balansining aktiv qismidagi “Kassa” (5010) moddasidagi pul mablag`ining ko`payishiga va “hisob-kitob schyoti” (5110) moddasidagi pul mablag`ining kamayishiga sabab bo`ladi.

Ikkinchi muomala. Asosiy ishlab chiqarishga korxona ta’minot bo`limining omboridan 123.500 so`mlik xom-ashyo xarajat qilindi. Bu muomala natijasida balansning aktiv qismidagi “Asosiy ishlab chiqarish” (2010) moddasidagi xarajatlar ko`payib, “Ishlab chiqarish zahiralari” (2810) moddasidagi materiallar summasi kamayadi.

Uchinchi muomala. Korxona omboridan mol sotib oluvchi xaridorlarga 586.000 so`mlik tayyor mahsulot jo`natildi. Bu muomala ta’sirida balansning aktiv qismidagi “Debitorlar bilan hisob-kitoblar (mollar, ishlar va xizmatlar)” moddasida ko`payish va “Tayyor mahsulot” moddasida kamayish sodir bo`ldi.

Ko`rinib turibdiki, bunday xo`jalik muomalalari buxgalteriya balansining faqat aktiv tomonidagi moddalarda o`zgarish sodir qildi yoki xo`jalik muomalasi ta’siri bilan balansning aktiv tomonida bir modda summasi ko`payib, ikkinchi modda summasi kamaydi. Bunday xo`jalik muomalalari ta’sirida balansning faqat aktiv qismida tegishli moddalari summalarda o`zgarish sodir bo`ladi, lekin balansning passiv tomonida va umumiy summasiga ta’sir qilmaydi.

Demak, xo`jalik muomalalari ta’sirida buxgalteriya balansida sodir bo`ladigan birinchi xil o`zgarish deb, xo`jalik mablag`larining tarkibi va joylanishini aks ettiradigan, balansning aktiv tomondagi tegishli moddalarda o`zgarishga sabab bo`ladigan, lekin balansning umumiy summasiga ta’sir qilmaydigan o`zgarishga aytiladi. Oyning ikkinchi kunida qo`yidagi xo`jalik muomalalari amalga oshiriladi.

To`rtinchi muomala. Xodimlarga hisoblangan mehnat haqidan 116.000 so`m daromad solig`i ushlandi. Bu muomala ta’sirida buxgalteriya balansining passiv tomonidagi «Kreditorlar bilan hisob-kitoblar» satrining «Budjet bilan» moddasidagi summasi ko`payib, shu moddaning «Mehnatga haq to`lashga doir» moddasiga summa kamaydi.

Beshinchi muomala. O`z vaqtida talab qilib olinmagan kreditorlarning 151.200

so`mlik ish haqi davlat budjetiga hisoblab qo`yildi. Bu muomala natijasida buxgalteriya balansining passiv tomonidagi «Kreditorlar bilan hisob-kitoblar» satrining «Budjet bilan» moddasi summasi ko`payishi va «Mollar va xarajatlar uchun» moddasining summasi kamayishi sodir bo`ldi.

Oltinchi muomala. Ta’tilga chiqqan ishlab chiqarish xodimiga 120.000 so`m ta’til haqi kelgusida qilinadigan xarajatlar va to`lovlar zahiralari hisobidan hisoblanadi. «Kelgusida qilinadigan xarajatlar va to`lovlar» moddasi summasini kamaytiradi. Ko`rinib turibdiki, sodir bo`lgan xo`jalik muomalalari balansning faqat passiv tomonida o`zgarishga olib keldi yoki passiv tomondagi bir modda summasi ko`payib, ikkinchisi esa kamaydi. Shu turdagi xo`jalik muomalalarining hammasida ham balansning passiv tomonidagi moddalarda o`zgarish bo`ladi, ammo balansning

umumiy summasiga ta’sir qilmaydi.

Xo`jalik muomalalari ta’sirida balansda ro`y beradigan ikkinchi xil o`zgarish deb, xo`jalik mablag`larining tashkil topish manbalarini aks ettiradigan balansning passiv tomonidagi tegishli moddalarda o`zgarishga sabab bo`ladigan, lekin balansning aktiv tomoni va umumiy summasiga ta’sir qilmaydigan o`zgarishg aytiladi.

Ettinchi muomala. Korxona ta’minot bo`limining omboriga mol yetkazib beruvchilardan 1.138.600 so`mlik asosiy materiallar qabul qilindi. Bu materiallar uchun hali pul o`tkazib berilgani yo`q. Bu xo`jalik muomalalari natijasida buxgalteriya balansi aktiv tomonidagi «Ishlab chiqarish zahiralari» moddasidagi materiallar summasida ko`payish va passiv tomonidagi «Kreditorlar bilan hisob-kitoblar» moddasining «Mollar va xarajatlar uchun» kichik moddasidagi korxonaning qarzida ham ko`payish sodir bo`ldi.

Sakkizinchi muomala. Korxonadagi asosiy vositalardan foydalanish davomida eskirish summasi aniqlanib, amortizatsiya ajratmasi sifatida xarajatga 836.000 so`m qo`shildi. Bu summaga balansning aktiv qismidagi «Tugallanmagan ishlab chiqarish» moddasida xarajatlar ko`paydi va passiv qismidagi «Asosiy vositalarning eskirishi» moddasida manba summasi ham ko`paydi.

To`qqizinchi muomala. Bankdan 2.850.000 so`m qisqa muddatli ssuda olindi va korxonaning hisob-kitob schyotiga o`tkazildi. Bu muomala ta’sirida balansning aktiv qismidagi «Hisob-kitob schyoti» moddasidagi pul mablag`ida ko`payish va passiv qismidagi «Banklarning qisqa muddatli kreditlari» moddasidagi korxonaning bankdan qarzida ham ko`payish sodir bo`ldi. Sodir bo`lgan xo`jalik muomalalari natijasida buxgalteriya balansining ham aktiv qismidagi va ham passiv qismidagi mos moddalarda ko`payishga olib keldi. Ko`rinib turibdiki, buxgalteriya balansining ham aktiv, ham passiv tomonida ko`payish sodir bo`ldi, shuningdek, balansning umumiy summasi ham ko`paydi. Ammo aktiv va passiv tomonlar yig`indisining tengligi hamma vaqt buzilmaydi.

Xo`jalik muomalalari ta’sirida buxgalteriya balansida ro`y beradigan uchinchi xil o`zgarish deb, xo`jalik mablag`larining tarkibi va joylanishini aks ettiradigan,

balansning aktiv tomonidagi tegishli moddasida va shu mablag`larning manbalarini

aks ettiradigan balansning passiv tomonidagi tegishli moddasida bir vaqtda, bir xil summaga ko`payish sodir qiladigan, shuningdek, balansning umumiy summasini ham ko`paytiradigan o`zgarishga aytiladi.

O`ninchi muomala. Korxona xodimlariga 1.074.000 so`mlik ish haqi kassadan

to`landi. Bu muomala ta’sirida balansning aktiv tomonidagi «Kassa» moddasidagi mablag`lar qoldig`i hamda passiv tomonidagi «Kreditorlar bilan hisob-kitoblar» moddasining «Mehnatga haq to`lashga doir» kichik moddasidagi korxonaning ishchilardan qarzi kamayadi.

O`n birinchi muomala. Korxonaning hisob-kitob schyotidan 351.120 so`mlik budjetga bo`lgan qarzi o`tkazib berildi. Bu xo`jalik muomalasi natijasida balansning aktiv tomonidagi «Hisob-kitob schyoti» moddasidagi pul mablag`i va balansning passiv tomonidagi «Kreditorlar bilan hisob-kitoblar» moddasining «Budjet bilan» kichik moddasidagi budjetga bo`lgan qarz summasi kamayadi.

O`n ikkinchi muomala. Korxonaning hisob-kitob schyotidan mol yetkazib beruvchilar uchun 315.480 so`m pul berildi. Bu muomala ta’sirida balansning aktiv tomonidagi «Hisob-kitob schyoti» moddasida pul mablag`i va balansning passiv tomonidagi «Kreditorlar bilan hisob-kitoblar» moddasining «Mollar va xarajatlar uchun» kichik moddasidagi korxonaning kreditor qarzi summasi kamaydi. Keltirilgan xo`jalik muomalalari ta’sirida buxgalteriya balansining ham aktiv qismidagi moddalarda, ham passiv qismidagi moddalarda kamayishga olib keldi. Bu yerda ko`p hollarda uchinchi xil o`zgarishlardagi xo`jalik muomalalarining teskarisi

sodir bo`ladi. Balansning aktivida ham, passivida ham muomalalar ta’sirida kamayish sodir bo`lmoqda, shuningdek, tegishli summaga balansning umumiy summasida ham kamayish sodir bo`lmoqda. Bu yerda ham yuqoridagilardek aktiv va passivning tengligi buzilgani yo`q.

Xo`jalik muomalalari ta’sirida buxgalteriya balansida sodir bo`ladigan to`rtinchi xil o`zgarish deb, xo`jalik mablag`larining tarkibi va joylashganligini aks ettiradigan balansning aktiv tomonidagi tegishli moddalarda va shu mablag`larning manbalarini aks ettiradigan balansning passiv tomonidagi tegishli moddalarda bir vaqtda kamayish sodir qiladigan shuningdek, balansning umumiy summasini kamaytiradigan o`zgarishga aytiladi. Binobarin, yuqorida keltirilgan misol hamda izohlarga ko`ra xo`jalik muomalalari ta’sirida birinchi va ikkinchi xil o`zgarishlarda o`zgarish faqat balansning aktiv qismidagi moddalar ichida yoki passiv qismidagi moddalar ichida alohida ko`payib, ikkinchisining kamayishiga olib kelib, shu bilan birga balansning aktiv va passiv qismilarida umumiy summa o`zgarishsiz qoladi.

Uchinchi va to`rtinchi xil o`zgarishlarda esa o`zgarish balansning aktiv qismidagi tegishli moddalarni ham, uning passiv qismidagi tegishli moddalarini ham bir vaqtda ko`paytiradi yoki kamaytiradi, shu bilan birga balansning umumiy summasiga ham ta’sir qiladi, ya’ni yoki ko`paytiradi yoki kamaytiradi.

Demak, har qanday xo`jalik muomalasi balansda ko`rsatilgan to`rt xil o`zgarishdan birining bo`lishiga sabab bo`ladi. Har bir xo`jalik muomalasi balansda ikkita bir-biriga teng o`zgarish sodir qiladi, bu narsa xo`jalik mablag`larining aylanishidagi xususiyatidan kelib chiqadi, chunki takror ishlab chiqarish jarayonida ikki tamonlama o`zgarish, ya’ni yoki xo`jalik mablag`larida, yoki uning manbaida, yoki bir vaqtda ham mablag`da, ham manbada sodir bo`ladi. Lekin har qanday xo`jalik muomalasidan keyin ham balansning aktiv va passiv tamonlarining jami summasidagi tenglik saqlanib qolishi shartdir. Korxona xo`jalik mablag`larini, uning paydo bo`lish manbalarini, shuningdek, jarayonlarini joriy hisobga olish amaliyoti bir xo`jalik muomalasidan keyin buxgalteriya balansi tuzish imkoniyatini bermaydi. Chunki bir kunda bir necha yuzlab xo`jalik muomalalari amalga oshirilishi mumkin.

Buxgalteriya hisoboti - bu tashkilotning mol-mulki va moliyaviy holati va ma'lum bir hisobot davri uchun uning faoliyati natijalari to'g'risidagi ma'lumotlar to'plami. Ma'lumotlar belgilangan shakllarda jadval shaklida taqdim etiladi. Buxgalteriya hisoboti buxgalteriya hisobining barcha turlari to'g'risidagi ma'lumotlarni birlashtiradi va buxgalteriya hisobining oxirgi bosqichidir.

Buxgalteriya hisobotlar tarkibi quyidagilardan iborat:

• 
  buxgalteriya balansi (1-shakl).
  
• 
  Foyda va zarar to'g'risida hisobot (№ 2 shakl).
  

Yillik hisobotni tayyorlashda yuqorida ko'rsatilgan shakllarga qo'shimcha ravishda hisobot tuzilmasi quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  O'z kapitalidagi o'zgarishlar to'g'risida hisobot (3-shakl).
  
• 
  Pul oqimlari to'g'risidagi hisobot (№ 4 shakl).
  
• 
  Buxgalteriya balansiga ilova (5-shakl).
  
• 
  Balansga qo'shimcha (5-shakl).
  
• 
  Respublika qonunlarga muvofiq majburiy tekshiruvdan o'tishi kerak bo'lsa, tashkilotning moliyaviy hisobotining to'g'riligini tasdiqlovchi tushuntirish xati va auditorlik xulosasi.
  

Moliyaviy hisobotlar kompaniya ichida ham, undan tashqarida ham zarurdir. Ba'zan u korxonaning tashqi muhit bilan bog'lovchi bo'g'ini vazifasini bajaradi. Kompaniyaning kelgusidagi moliyaviy taqdiri ma'lumotlarning qay darajada to'liq, ishonchli va tushunarli bo'lishiga bog'liq. Darhaqiqat, moliyaviy hisobot asosida manfaatdor tomonlar sarmoya kiritish to'g'risida qaror qabul qilishadi.

Hisobot tuzish va taqdim etish «Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun konseptual asos» va 1-sonli «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli BHMS bilan tartibga solinadi. Konseptual asos maqsadi quyidagilarga yordam berishdan iborat:

1. Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot tizimini tartibga soluvchi davlat organi - Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga - buxgalteriya hisobi milliy standartlarini (keyingi oʻrinlarda BHMS) rivojlantirish va ularni qayta ko'rib chiqishda.

2. Moliyaviy hisobotni tayyorlovchi shaxslarga - BHMS dan foydalanishda.

3. Auditorlarga - BHMS moliyaviy hisobotiga mos keladigan xulosalarni tayyorlashda

4. Moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarga - moliyaviy hisobotdagi ma'lumotlarni tahlil qilishda.

Konseptual asos BHMS hisoblanmaydi va biron-bir nizoli masalani baholash yoki tushuntirish uchun uning ta'riflarini oʻz ichiga olmaydi. Ushbu konseptual asosdagi mavjud qoidalar buxgalteriya hisobining alohida bir standartini rad etmaydi.

Buxgalteriya hisobi ko'pincha korxona va tashqi muhit o'rtasidagi bog'liqlik vazifasini bajaradi. Ma'lumot berishning asosiy vazifasi moliya bozorlarida mablag' to'plashdir. Korxonaning taqdiri ma'lumotning qanday taqdim etilishiga bog'liq. Buning uchun javobgarlik katta moliyaviy menejerlarga yuklatilgan. Ma'lumotni tashqi foydalanuvchilarga berishdan oldin, ular manfaatdor tomonlarning qarorlariga qanday ta'sir qilishini bilishlari kerak.

Moliyaviy hisobotlar moliyaviy hisobotga katta e'tibor berilganligi sababli, qulaylik uchun moliyaviy hisob standartlari ishlab chiqilmoqda, uning asosida kompaniyalar qimmatli qog'ozlar birjalarida ro'yxatdan o'tkazildi. Milliy xususiyatlarga qaramay, ular korxona va moliyaviy bozorlar, shu jumladan individual investorlar o'rtasida to'liq ma'lumot oqimini ta'minlash uchun ishlab chiqilgan.

Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasida korxonalarining buxgalteriya hisobi va hisoboti jahon standartlaridan biroz farq qiladi. Bu rejalashtirilgan iqtisodiyotda ular bajaradigan funktsiyalardan bozor iqtisodiyoti funktsiyalariga o'tish jarayoni davom etayotganligi bilan bog'liq. Shu munosabat bilan, O’zbekiston korxonalarining hisobotlari hozirgi kunga qadar ba'zi hollarda moliyaviy qarorlarni qabul qilish uchun oldindan tuzatishlarsiz barcha moliyaviy ma'lumotlarni to'g'ridan-to'g'ri olish imkoniyatini bermaydi.

Xulosa

Zamonlar osha buxgalteriya hisobining shakllanib borishi hamda uning O’zbekiston Respublikasida keng qo’llanilishi yo’lga qo’yilishi, yurtimizda hisob siyosatining ancha yengillashuviga sabab bo’ldi desak xato bo’lmaydi. Sababi katta tashkilotlardan tortib, kichik uy xo’jaliklarigacha buxgalter (hisobchi) xizmatlariga ehtiyoj sezadilar. Chunki, aynan buxgalterlar korxonaning bugungi kundagi faoliyati haqida to’liq ma’lumotlar to’plab, ertangi kuni qanday bo’lishini baholay olishga zarur bo’ladigan hisobotlarni tuzadilar. Bunday moliyaviy axborotlarni yetkazish uchun ularga buxgalteriya hisobi usullar ko’maklashadi.

Shunday qilib, buxgalteriya hisobining usuli xo’jalik mablag’lari va jarayonlarini boshqarish uchun axborotni shakllantirish usullarining yig’indisidir.

Buxgalteriya hisobining usuli qator usullardan keng foydalanish bilan tavsiflanadi va ularning har biri ma’lum maqsadlarga xizmat qilib, birgalikda yagona tizimni hosil qiladi. Buxgalteriya obyektlari unda yoppasiga va uzluksiz o’z aksini topadi. Buxgalteriya hisobining usuli hisobga olinayotgan obyektlarni o’zaro bog’langan holda aks ettirish imkonini beradi va shu bilan ayrim hodisalar o’rtasidagi sababli bog’liqlikni yuzaga chiqaradi. Хo’jalik hodisalari buxgalteriya hisobida real ma’lumotlar asosida ko’rsatiladi va shu bilan uning obyektivligi ta’minlanadi.

Buxgalteriya hisobining usuli xo’jalik hayotining barcha hodisalari, xo’jalik faoliyati jarayonida sodir bo’layotgan barcha ko’p sonli operatsiyalarni kuzatish imkonini beribgina qolmay, undan tashqari, ilmiy asoslangan boshqaruv yechimlarini ishlab chiqish uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni iqtisodiy jihatdan umumlashtirish imkoniyatini ham yaratadi. Buxgalteriya hisobi usulidan foydalanishning bosh maqsadi xo’jalik faoliyatini boshqarishni amalga oshirish uchun talab qilinadigan ko’rsatkichlarni hisoblab chiqishdan iborat.

Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida bo’layotgan iqtisodiy, moliyaviy o’zgarishlar har bir soha, shu jumladan, buxgalteriya hisobini ham yuritish uchun, qolaversa, foydalanuvchilarga ma’lumotlarni uzliksiz, tez, ishonchli manbalarga asoslangan holda yetkazib berish uchun yetarlicha shart-sharoitlar yaratilib kelinmoqda. Ayniqsa, hozirgi davrda kopmyuterlashgan tizimga asoslangan buxgalteriya hisobini yurgazish, buxgalteriyaga taaluqli me’yoriy-huquqiy hujjatlarda bo’layotgan o’zgarishlar ham ushbu sohaga ijobiy ta’sir ko’rsatib kelmoqda.

Shunday shart-sharoitlardan to’g’ri foydalana olgan, o’z korxonasida buxgalteriya hisobi usullarining barcha elementlarini, jumladan, hujjatlashtirish, inventerizatsiya, baholash, kalkulatsiya, ikkiyoqlama yozuv, schyotlar rejasi, buxgalteriya balansi va hisobotlarni to’g’ri yo’lga qo’yib, muntazam nazorat qilib, qonuniy ish faoliyati olib boruvchi rahbarlar o’z korxonalarining iqtisodiy- moliyaviy barqarorligini ta’minlay olishi hamda to’g’ri, aniq tuzilgan moliyaviy hisobotlar natijasida xorijiy investorlarni jalb qilib, yanada ko’plab imtiyozlardan foydalanish huquqiga ega bo’lishi mumkin.