Mavzu: Bozor iqtisodiyotida sharoitida mahsulotlarga narx belgilash mexanizmi va narx siyosatini boshqarish. Mundarija: Kirish. Reja: I bob

1. 2.Narx tushunchasi va unga ta`sir qiluvchi omillar
Narx — bozor mexanizmining muhim tarkibiy unsurlaridan biri. U oʻzining vazifalari orqali barqaror iqtisodiyotning shakllanishi hamda samarali amal qilishiga, bozor muvozanatining taʼminlanishiga, milliy daromadning iqtisodiyot turli tarmoq va sohalari, xoʻjalik yurituvchi subʼektlari boʻyicha taqsimlanishiga, aholining ijtimoiy jihatdan himoya qilinishiga sharoit yaratadi. Shuningdek, u ishlab chiqaruvchilarni ragʻbatlantirib, sogʻlom raqobat muhitining yaratilishiga katta taʼsir koʻrsatadi.
Iqtisodiy tafakkur tarixidagi ayrim qarashlarda narxni qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib talqin qilishgan, unga qiymatning puldagi ifodasi deb qarashgan. XXI asr boshlaridagi nazariyalar pulning miqdoriy nazariyasi asosida izohlab narxga xarajatlar, tovarning nafliligi va raqobat taʼsir etishini eʼtirof etadi.
Binobarin, narx qiymatdan miqdoran farqlanadi. Mahsulot tannarxi har qanday narxning asosi boʻlib, mahsulotning hayotiy sikli davomida uning narxidagi oʻzgarishlarga katta taʼsir koʻrsatadi. Narx miqdori xarajatlarga va tovar sifatiga toʻgʻri mutanosiblikda, raqobatning shiddatiga esa teskari mutanosiblikda turadi.
Bozor iqtisodiyotida narx bir nechta vazifalarni bajaradi:
1) Muvozanatlikni ta’minlash vazifasi. Bunda narx bozorda talab va taklifning hajmi va tarkibiga ta’sir etish orqali ularni muvozanat holatiga keltiradi.
2) Qiymatni hisoblash vazifasi
Narx qiymatning puldagi ifodasi, deb aytamiz, chunki qilingan sarf-xarajatlar va olingan natijalar (foyda yoki zarar) narxlar asosida hisob-kitob qilinadi. Ishlab chiqarish va uning natijalarining natural ko’rsatkichlari ham mavjud (tonna, dona, km, kvt-soat va hokazo). Bu ko’rsatkichlarni shu holicha taqqoslab umumiy ko’rsatkichga keltirib bo’lmaydi. Barcha natural ko’rsatkichlarning umumiy o’lchovi ularning pulda ifodalangan narxidir.
3) Raqobat vositasi vazifasi
Narx raqibni bozordan siqib chiqarish va bozorda oʻz mavqeini mustahkamlash uchun ishlatiladi. Raqobatchilar narxni oʻzgartirib turish, uni sharoitga qarab turlicha belgilash orqali oʻzaro bellashadilar. Narx raqobatlashuvning iqtisodiy vositasi hisoblanadi;
4) Tartibga solish vazifasi
Narx bozor mexanizmidagi asosiy iqtisodiy dastak yoki vosita. Narx oʻzgarishiga qarab nimani va qancha ishlab chiqarish kerakligi aniqlanadi. Muayyan tovarlar narxining oshishi ularni koʻproq ishlab chiqarish kerakligini bildiradi, aksincha, narxning pasayishi tovar ishlab chiqarishni kamayishi yoki umuman toʻxtatilishi lozimligini anglatadi. Narxga qarab bozori kasod tovarlardan voz kechilib, bozori chaqqon tovarlarni ishlab chiqarishga oʻtiladi. Bu esa resurslarning bir sohadan ikkinchisiga oqib oʻtishiga, eski soha qisqarib, yangi soxaning tez rivojlanishiga olib keladi. Narx resurslarni qayta taqsimlash orqali iqtisodiyotni tartiblaydi.
5)Ijtimoiy himoya vazifasi. Narx aholining kam daromad oluvchi ayrim qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish vazifasini ham bajaradi. Narxning bu vazifasi tovar (xizmat)lar ijtimoiy dotatsiyalashgan narxlar bo’yicha sotilganda bajariladi. Bunda ular davlat byudjeti va turli xayriya mablag’lari hisobiga Moliyaviy ta’minlanadi.
Narx shakllanishi - tovarlar va xizmatlarga belgilangan narxning bir qator omillar taʼsirida yuzaga kelishi jarayoni. Umumiy maʼnoda — narx shakllanishiga davlat organlari (soliq, kredit va iqtisodiy siyosatning boshqa koʻrinishlari orqali) hamda iqtisodiy faoliyat subʼyektlarining oʻzlari taʼsir koʻrsatadi. Tor maʼnoda — firmalarning oʻz narx strategiyasini ishlab chiqishi.
Narx shakllanishining 3 asosiy tiplari mavjud
Erkin maʼmuriy aralash
Narx shakllanishi jarayoni tovar ishlab chiqaruvchi firmadan boshlanib, bozor narxi oʻrnatilgach, tugallanadi.
Narx shakllanishining bozor real sharoitiga asoslangan 5 asosiy qoidasi mavjud:
i. Xarajatlarni qoplash qoidasi
Narx darajasi tovarlar sotilganda firmaning tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari toʻla qoplanib, tadbirkorga minimal foydani taʼminlashi kerak. Agar bu qoida amal qilmasa, firma zarar koʻradi yoki tadbirkor xech bir daromad olmay oʻz ishini toʻxtatadi. Xarajatlarni qoplash zarurati narxning eng quyi chegarasini belgilaydi va narxning bundan past boʻlishi iqtisodiyot uchun maqbul emas;
ii. Foydani maksimallashtirish qoidasi
Narx oʻrtacha xarajatlardan yuqori qilib belgilanishi, tovar shu narx bilan sotilganda iqtisodiy foyda olinishi kerak. Firma oʻz tovariga narx qoʻyganda foydani maksimallashtirishni moʻljallaydi. Foydani maksimallashtiruvchi narx, odatda, monopollashgan bozorda amal qiladi;
iii. Raqobatda yengish qoidasi
Belgilangan narx darajasi xaridorlarni oʻziga ogʻdirib, raqibni bozordan siqib chiqarish imkonini berishi zarur. Buning uchun oddiy tovarlar narxi vaqtincha past belgilanadi, foyda kamayadi, lekin yoʻqotilgan foyda raqobatda yengish uchun xizmat qiladi. Mazkur qoida nufuzli tovarlar narxini yuqoriroq belgilanishini bildiradi, chunki ularning haridorlari puldor tabaqa hisoblanadi;
iv. Peshqadamlik qoidasi
Turdosh (oʻrinbosar), yaʼni bir xil ehtiyojni qondiruvchi tovarlar narxi peshqadam firma belgilagan narxga binoan shakllanadi. Boshqa firmalar narxni peshqadam narxini moʻljalga olib unga yaqin qilib belgilaydi. Bu qoida odatda oligopoliya bozorida amal qiladi. Bunday bozorda firmalar ozchilik boʻlib narxlarni bir-biriga yaqin belgilagan holda, asosan, sifat va servis bilan raqobatlashadi.
Narx quyi va yuqori chegara oraligʻida shakllanadi. Agar quyi chegarani xarajatlarni qoplash zarurati belgilasa, yuqori chegarani isteʼmolchilarning xarid qobiliyati belgilaydi. Narx yuqori chegaradan chiqib ketsa xaridorlarning puli yetmay, tovarlar sotilmaydi, quyi chegaradan past boʻlsa firmalar zararga uchrab, yopilib ketadi. Narx shakllanishining eng muhim talabi uning bozor sharoitiga moslanishi va oʻzgaruvchan boʻlishidir.
Narx quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi :
1. Muvozanatlikni ta’minlash vazifasi
Bunda narx bozorda talab va taklifning hajmi va tarkibiga ta’sir etish orqali ularni muvozanat holatiga keltiradi.
2. Qiymat va naflilikni o‘lchash vazifasi
Narx qiymat va naflilikning puldagi ifodasi deb aytamiz, chunki qilingan sarf-xarajatlar va olingan natijalar (foyda yoki zarar) narxlar asosida hisob-kitob qilinadi. Ishlab chiqarish va uning natijalarining natural ko‘rsatkichlari ham mavjud (tonna, kg, m2, m3 kvt-soat va hokazo). Bu ko‘rsatkichlarni shu holicha taqqoslab umumiy ko‘rsatkichga keltirib bo‘lmaydi. Barcha natural ko‘rsatkichlarning umumiy o‘lchovi ularning pulda ifodalangan narxidir.
3. Tartibga solish vazifasi
Bozor holati (kon’yunkturasi) talab va taklif hamda ularning nisbatiga bog‘liq. Talabning ortishi muayyan tovarni ishlab chiqarishni kengaytirishi, aksincha hol esa tovar ortiqchaligini, uni ishlab chiqarishni qisqartirish zarurligini bildiradi. Narx tovar ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga ularning daromadlari orqali ta’sir ko‘rsatadi. Muayyan ishlab chiqarish xarajatlari saqlangan holda narx yuqori bo‘lsa, foyda miqdori ortadi, narx tushsa, foyda kamayadi va hatto ishlab chiqaruvchilar zarar ko‘rishi ham mumkin. Bu ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Narx oshsa ishlab chiqarish kengayadi. Boshqa kapitallar ham foyda yuqori bo‘lgan soha va tarmoqlarga oqib kela boshlaydi. Xullas, narx ishlab chiqarishni tartibga solib, uni o‘zgartirib turadi va rivojini ta’minlaydi.
4. Raqobat vositasi vazifasi
Narx raqobat kurashining eng muhim vositasi hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar o‘z raqiblarini yengish uchun narxni pasaytirish usulidan foydalanishlari mumkin. Demak, narxni o‘zgartirib turish usuli raqobatda keng qo‘llaniladi.
5. Ijtimoiy himoya vazifasi
Narx aholining kam daromad oluvchi ayrim qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish vazifasini ham bajaradi. Narxning bu vazifasi tovar (xizmat)lar ijtimoiy dotatsiyalashgan narxlar bo‘yicha sotilganda bajariladi. Bunda ular davlat byudjeti va turli xayriya mablag‘lari hisobiga moliyaviy ta’minlanadi.
Narxga ta'sir qiluvchi omillar turlari
Mahsulot qiymatining shakllanishiga ta'sir etadigan har bir narsani tashqi va ichki muhitga bo'lish mumkin.
Birinchisi, mahsulot ishlab chiqaruvchisi ta'sir qila olmaydigan turli xil hodisalar va hodisalarni o'z ichiga oladi. Masalan:
Inflyatsiya
Mavsumiylik
Siyosat
Ikkinchisiga kompaniyaning harakatlariga bog'liq bo'lgan barcha narsalar kiradi:
 Xarajatlar
 Menejment
 Texnologiyalar
Tovarlarning tannarxiga ta'sir qiluvchi asosiy hodisalar barcha bozorlarda kuzatiladigan ko'rsatkichlardir.
Bunga quyidagilar kiradi:
• Iste'molchilar.
Narx talabga to'g'ridan-to'g'ri mutanosib bo'lib, u o'z navbatida iste'molchilarning xatti-harakatlari bilan belgilanadi. Ushbu omillar guruhiga narxlarning egiluvchanligi, mijozlarning ularga bo'lgan munosabati, bozorning to'yinganligi kabi ko'rsatkichlar kiradi. Iste'molchilarning xatti-harakatlariga ishlab chiqaruvchining marketing faoliyati ta'sir qiladi, bu esa tovar narxining o'zgarishiga olib keladi. Talabga va shunga qarab narxga xaridorlarning didi va afzalliklari, ularning daromadlari, hatto potentsial iste'molchilar soni ta'sir qiladi.
• Xarajatlar.
Mahsulot narxini belgilashda ishlab chiqaruvchi uning minimal hajmini belgilaydi, bu mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar bilan bog'liq. Xarajatlar doimiy va o'zgaruvchan. Birinchisiga soliqlar, ish haqi, ishlab chiqarish xizmati. Ikkinchi guruh xomashyo va texnologiyalarni sotib olish, xarajatlarni boshqarish, marketingdan iborat.
• Hukumat faoliyati.
Turli xil bozorlarda hukumat narxlarga ko'p jihatdan ta'sir qilishi mumkin. Ulardan ba'zilari qat'iy, qat'iy tartibga solinadigan narxlar bilan ajralib turadi, boshqalari - davlat faqat ijtimoiy adolat tamoyillariga rioya qilinishini nazorat qiladi.

]
• Mahsulotni tarqatish kanallari.

Narxlanish omillarini tahlil qilib, shuni ta'kidlash kerakki, tarqatish kanallari ishtirokchilarining faoliyati alohida ahamiyatga ega. Ishlab chiqaruvchidan xaridorga mahsulotni ilgari surishning har bir bosqichida narx o'zgarishi mumkin. Ishlab chiqaruvchi odatda narxlar ustidan nazoratni saqlashga intiladi, buning uchun u turli xil vositalarga ega. Biroq, chakana va ulgurji narxlar har doim farq qiladi, bu mahsulot kosmosda harakatlanishiga va oxirgi xaridorini topishiga imkon beradi.
• Raqobatchilar.
Har qanday kompaniya nafaqat o'z xarajatlarini to'liq qoplashga, balki maksimal foyda olishga ham intiladi, lekin ayni paytda u raqobatchilarga e'tibor qaratishlari kerak. Juda yuqori narxlar xaridorlarni qo'rqitadi.
Narxlarning sezilarli darajada oshishi inflyatsiya va boshqa inqiroz hodisalarining keskin o'sishi natijasida yuzaga keladi, bu makroiqtisodiy ko'rsatkichlar va ularning hosilalari sezilarli darajada yomonlashishiga olib keladi, bu holat esa oz tasirini yalpi va milliy mahsulot, mamlakatning tashqi va ichki qarzi, byudjetning defitsiti va real hajmi, kredit stavkalari va valyuta bozorlarida namoyon qiladi.
Narxlarning oshishiga boshqa omillar ham ta'sir qiladi:
Mukammallik darajasi soliq tizimi va qonunchilik bazasini rivojlantirish, yashirin biznes va korruptsiya, jinoyatchilik, ishsizlik, hayot darajasi va davomiyligi, dolzarb siyosiy voqealar, jahon iqtisodiyotining holati va boshqalar.