Mavzu: Bo’yovchi moddalar. To’ldirgichlar. Erituvchlar va suyultiruvchlar

Amaliy mashg’ulot-4

Mavzu: Bo’yovchi moddalar. To’ldirgichlar. Erituvchlar va suyultiruvchlar.

Plasifikattorlar. Parda qatlamini qotiruvchi tizimlar

Savollar

1.Bo’yovchi moddalar. To’ldirgichlarni yozing?

2.Erituvchlar va suyultiruvchlar moddalarga izoh bering?

3.Plasifikattorlar. Parda qatlamini qotiruvchi tizimlariga izoh bering?

Javoblar

1.Aralash tolali matolarni bo`yash jarayonida asosiy hal qiluvchi

parametrlardan biri bu ularning miqdoriy tarkibi hisoblanadi. Bu

tolalarning bo`yovchi moddalarga bo`lgan moyilligi har xilligi tufaylidir,

bunday aralashmali tolalarni bir vannada bo`yash natijasida juda rang-

barang tusda bo`yalgan mato (yoki mahsulot) olish mumkin.

Yaponiyalik olimlar tolalarning bo`yalishini yaxshi yoki yomon

bo`lishi aralashma tarkibidagi u yoki bu tolaning miqdoriga bog`liqdir.

Aralash tolali matolardan to`qimachilik sanoatida keng miqyosda

foydalaniladi.

1986-yilda tarkibida 15, 17, 20, 29, 88, 100, 101, 102, 103, 104,105-

sexlari bo’lgan ―Nitron‖ zavodi tashkil etildi.[25] 2007 yilda esa ushbu

zavod Nitron ishlab chiqarishiga aylantirildi. Nitron ishlab chiqarish tashkil

etilgandan buyon nitron tolasidan ishlab chiqarilayotgan mahsulot

assortimenti 3-4 xildan 80-100 xil turgacha ortadi. Nitron tolamiz chet el

bozorini, jumladan, Turkiya, Eron, Pokiston va Xitoy bozorlarini egalladi.

―Nitron‖ ishlab chiqarishidagi yigiruv pardozlash sexida sun’iy nitron

tolasi poliakrilonitrilli nitron tolasi ishlab chiqariladi. U tuzli suv holatda

olinadi. Ishlab chiqarish jarayonida tolali uzluksiz yoki kesilgan iplar

ko’rinishidagi mahsulot olinadi. Sexning mahsuloti sun’iy tolani qayta

ishlaydigan iste’molchilarning talabiga ko’ra har xil assortimentlarda,

ranglangan, oqartirilgan holda ishlab chiqariladi. Poliakrilonitril tola bir

qancha xossalariga qarab jun yoki paxta tolasi o’rnini bosa oladi. Shuning

uchun ham u quyidagi sanoat korxonalarida qimmatbaho xom ashyo

sifatida ishlatiladi, jumladan tekstil, qog’oz ishlab chiqarishda, matolar

to’qishda, har xil gilamlar ishlab chiqarishda hamda sanoat uchun kerak

bo’ladigan texnik matolar tayyorlashda,xalq iste’mol mollari tayyorlashda

qo’llaniladi.

Hozirda bozor iqtisodiyoti sharoitida inqirozga uchramaslik maqsadida

jahon bozori talablariga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarish uchun

texnologik qurilmalar yangilanib bormoqda. Qurilmalarni yangilash,

almashtirish 90-yillardan boshlandi. Chet ellik hamkorlar talabi va

iltimosiga ko’ra yangi ―Lendiman‖ markali qadoqlash mashinasi o’rnatildi.

U har biri 250-300 kg bo’lgan nitron tolasi joylashgan toylarni qadoqlaydi.

So’ngra maxsus loyiha asosida kimyoviy aralashmalarni tayyorlash

bo’limida barcha qurilmalar sovitgichlar, isitgichlar almashtirildi.

Bir qancha vaqtdan so’ng maxsus ―Mexotronika- TES‖ loyihasi asosida

pardozlash sexining ancha eskirib qolgan, ko’p elektr energiya iste’mol

qiladigan elektr dvigatellarning o’rni zamonaviy kam energiya

sarflaydigan elektrodvigatellarga almashtirildi. [25]

Bo`yalgan PAN tolasi quyidagi usullar bilan olinadi:

- sintezlangan rangli sopolimerdan tola shakllantirish orqali;

-erimaydigan

bo`yovchi

moddalar

va

pigmentlardan

foydalanib

sopolimerni massada bo`yash yo`li bilan;

- yangi shakllangan tolani bo`yash orqali;

- tayyor quritilgan tolani bo`yash yo`li bilan.

Yuqoridagi birinchi uch usul tola olish zavodlarida amalga oshirilsa,

tayyor tolani bo`yash esa to`qimachilik korxonalarining pardozlash

fabrikalarida tola sifatida va mato ko`rinishida amalga oshiriladi.

Nitron tolasi tarkibida kislotali xarakterdagi funksional guruhli

monomer itakon kislotasi borligi tufayli tola kation bo`yovchi moddalar

bilan bo`yalish qobiliyatiga ega. Tayyor PAN tolasini bo`yash mexanizmini

o`rganishga ko`p ilmiy ishlar bag`ishlangan. L. Risovskaya, B.Melnikov

kation bo`yovchi moddalarni PAN sopolimeri bilan bog`lanishi bo`yovchi

modda kationi tolaning kislotali guruhlari bilan o`zaro kimyoviy ta`sir

hisobiga bo`lishini ko`rsatdi. Keyinroq bajarilgan M.Kazlovaning

izlanishlarida [27] kation bo`yovchi moddalar nitron tolasida kimyoviy

bog` hosil bo`lishi va kation bo`yovchi moddalarni tola yuzasi bilan hosil

qiluvchi elektrostatistik kuchlari hisobiga ham bog`lanishini ko`rsatdi:

kimyoviy o`zaro ta`sir kuchlari hisobiga kation bo`yovchi moddalarning

asosiy qismi tolaga bog`lanadi

2.Erituvchilar — turli moddalarni oʻzida erita oladigan kimyoviy birikmalar yoki ularning aralashmalari. Suv, spirt, kislota, ishqor, efirlar, benzol, toluol, ksilol yoki ularning aralashmalari E.ga misol boʻla oladi. E. xossalari (mas, uchuvchanligi, yopishqoqligi, zichligi, dielektrik doimiysi yoki kimyoviy faolligi)ga koʻra sinflanadi. Birinchi navbatda, E. ning kimyoviy xossalari, ayniqsa, ularning zaharli yoki zaharli emasligiga eʼtibor beriladi. Standart erituvchi sifatida suv olinadi. Shu asnoda E.ni kislotali, ishqoriy va amfoter xossalarga boʻlinadi. Maʼlumki, suv kimyoviy reaksiyalarda vodorod kationi — N* ni uzatib kislota rolida boʻlishi yoki bunday kationni asos sifatida biriktirib olib, N30+ ga aylanishi mumkin

3.Yog‗och va yog‗och materiallar ustiga surtilgan (sepilgan) suyuq pardoz

qoplamalar normal sharoitda yuqori temperatura yoki nurlar (infraqizil,

ultrabinafsha) ta‘sirida qotadi. Lekin bu holatni tezlashtirish, qotish (qurish)

vaqtini qisqartirish uchun lok-bo‗yoq materiallar tarkibiga har xil qotirish

sistemalari qo‗shiladi. Ularga peroksidlar (initsiatorlar), tezlatgichlar,

sensibilizatorlar, kislotali qotirgich moddalar, sikka-tivlar va boshqalarni misol

qilib ko‗rsatish mumkin. Poliefirli lok-bo‗yoq materiallarda qotiruvchi sistemalar

sifatida initsiator va tezlatgichlar ishlatiladi.

Qotiruvchi initsiatorlarning bir necha turi mavjud bo‗lib, ular perekislar yoki

peroksidlar degan nom bilan yuritiladi.

Benzoil peroksid (C6H5 CO)2O2 rangsiz kristall modda, parchalanish

temperaturasi 700 С. Quruq holdagi benzoil peroksid ishqalanish va zarb ta‘siridan

portlab ketishi mumkin.

Izopropilbenzol gidroperoksidi-giperiz (TU-38-10293-75) tashqi

ko‗rinishdan rangsiz moysimon suyuqlik, oddiy organik erituvchilarda yaxshi

eriydi. Parchalanish temperaturasi 100°C. Metiletilketon peroksidi (TU 6-01-465-

70) rangsiz suyuqlik. O‗tkir hidi bor. U 50% li dimetilftalatdagi eritma holida

ishlab chiqariladi. Parchalanish temperaturasi 80°C. Siklogeksanon peroksidi LE

50 (Germaniya) u konsentratsiyasi 50% bo‗lgan dibutilftalatli pasta, parchalanish

temperaturasi 80...90°C.

Peroksidlarning parchalanish temperaturasini kamaytirish uchun va reaksiyani

poliefir lok-bo‗yoqlari qatlamida borishini ta‘minlash uchun ularga tezlatgichlar

qo‗shiladi. Tezlatgichlar metall (kobalt, vanadiy) tuzlari va amin tipidagi

birikmalar (diamet «X», dimetil anilin) dir. 25 va 30- nomerl i tezlatgichlar (TU 6-

10-851-75) naften kislotalarining kobaltli tuzlarini mos ravishda toluol va

stiroldagi eritmasidir. 30 nomerli tezlatgichning garantiyali saqlash muddati 4 oy,

25 nomerli tezlatgichniki esa 6 oydir.

31-nomerli tezlatgich (TU-6-10-1444-79) vanadiy. V-oksid asosidagi tuzlarning

monobutilfosfor kislotadagi eritmasi. Qo‗ng‗ir jigarrang tusli bir jinsli suyuqlik.

Garantiyali saqlash muddati 6 oydir.

Dimetilanilin-och sariqdan to‗q sariq ranggacha bo‗lgan moysimon suyuqlik,

chaqnash temperaturasi 53°C. Zaharli, markaziy nerv sistemalari va qonga salbiy

ta‘sir ko‗rsatadi. U so‗ruvchi-chiqaruvchi ventilyatsiya kameralari bo‗lgan

xonalarda ishlatiladi. Dimetilanilin doim aralashma holida ishlatiladi,

aralashmaning tarkibida dibutilftalat va ko‗p atomli spirt mos ravishda 1:10:0,5

nisbatda bo‗ladi. Ishbop holatdagi lok tarkibiga bu aralashmadan 0,2...0,8 massa

qism qo‗shiladi.

Diamet «X» (TU 6-14-980-73)-jigarrang tusli kukun. Shilliq pardalarga tegsa

qichishtiradi, shuning uchun himoya ko‗z-oynaklari taqib ishlash lozim. Ishbop

loklar tarkibiga diamet «X» dan yarimfabrikat massasining 0,2% qadar qo‗shiladi.

Initsiatori tezlatgich ishtirokida juda tez parchalanishi tufayli bu komponentlarni

bevosita bir-biriga aralashtirib bo‗lmaydi, aks holda kuchli reaksiya ketib portlash

yuz berishi mumkin. Shuning uchun poliefir lok-bo‗yoq materiallari odatda ikki

komponentlisi sistema ko‗rinishida ishlab chiqariladi: birinchisiga initsiator,

ikkinchisiga tezlatgich qo‗shilgan bo‗ladi, Komponentlar lokni yuzaga qo‗yganda

aralashadi