Mavzu: Boshlang’ich sinflarda so’z yasashga doir mashqlar ustida ishlash

So’z yasashga doir mashq-o’rganilgan bilim va faoliyat usullarini o’quv xolatlariga tatbiq etish yo’lidir.
So’z yasashga doir mashqlar boshqa tizimlarga o’hshab kompleks elementlardan iborat. Xar qanday tizimning elementlari moxiyati jixatidan ikki turli bo’ladi: doimiy-asosiy, o’zgaruvchan-ikkinchi darajali. Tizimni, ayni xolatda so’z yasashga doir mashqlarni barcha elementlariga ko’ra taxlil etish amri-maxoldir. SHu sababli, so’z yasashga doir mashqlarning asosiy elementlarini uning tarkibiy qismlari sifatida taxlil qilamiz.
So’z yasashga doir mashqlar, avvalo, ochiq tizimdir. Zero, xozir o’tkaziladigan mashq oldingi mashqlarning davomi, bundan keyin o’tkaziladigan mashqlar uchun tayyorgarlik bosqichi sanaladi. Mashq qilish jarayonida bolalarning o’qish faoliyati o’tmishdan xozirga, undan kelajakka tomon xarakat qiladi. O’rganilgan bilimlardan (o’tmishdan) ularning amaliyotga tatbiq etilishiga (xozirga) qarab borish kelajakdagi istiqbolli faoliyat uchun zamin tayyorlaydi. Mashq qilish jarayonining moxiyatini anglash maqsadida mashqning turg’un-asosiy tarkibiy qismlarini, uning variantlari sifatida ajratamiz.
Invariant-tizimda qancha o’zgarish yuz bersa-da, o’zgarmasdan qoladigan turg’un elementlardir. So’z yasashga doir mashqlar tarkibida shunday turg’un elementlar to’rtta: mazmun, maqsad, funktsiya-o’quvchi faoliyatida bajaradigan ish, mashq qilish usuli.
So’z yasashga doir mashqlarning mazmuni. Mashq jarayonida ma’lum xatti-xarakat takrorlanadi. Xatti-xarakatni takrorlash o’rganilgan bilimlarni esga tushirish vositasida boshqariladi. Mashq qilish jarayonida bilimlarni esga tushirish va ular asosida faoliyatni boshqarish ko’nikmalarning malakaga aylanishi-avtomatlashuviga sabab bo’ladi. Berilgan topshiriq yoki topshiriqlar tizimi bo’yicha mashq qilish jarayonida esga tushiriladigan, takrorlanadigan bilim so’z yasashga doir mashqning mazmun- invarianti sanaladi. Oldin qayd qilinganidek, mashq o’quv topshirig’i asosida o’tkaziladi. O’quv topshirig’i shartiga kiritilgan turli istiloxlarga rioya qilib, mashq uchun zaruriy bilimlar tanlanadi. Mashq qilish uchun zaruriy bilimlarni esga tushirish, tanlash murakkab psihik xodisa bo’lib, u bolalarda hotira, tasavvur, fikrlashni tarbiyalaydi. Masalan: