Mavzu: Boshlang`ich sinflarda fe’llarning shaxs va sonda tuslanishini hamda fe’l zamonlarini o`tish

Shunga ko`ra, fe’lda uchta zamon bor: hozirgi zamon, o‘tgan zamon, kelasi zamon. -di, -gan, -yap, -moqda, -moqchi - zamon yasovchi qo`shimchalardir. Shu qo`shimchalarga qarab zamonni aniqlash, nuqtalar o`rniga mos zamon qo`shimchalarini qo`yish talab qilingan mashqlar beriladi. 1.Hozirgi zamon fe’li quyida berilgan jadval asosida tushuntiriladi:

HOZIRGI ZAMON FE’LI

SHAXS	SONLAR
	BIRLIK	KO‘PLIK
I shaxs	yozyapman, yozmoqdaman	yozyapmiz, yozmoqdamiz
II shaxs	yozyapsan, yozmoqdasan	yozyapsiz, yozmoqdasiz
III shaxs	yozyapti, yozmoqda	yozyaptilar, yozmoqdalar

Fe’l asosiga –yap, -moqda qo`shimchalarini qo`shish orqali hozirgi zamon fe’li hosil bo`lmoqda. Undan so`ng shaxs-son qo`shimchalari qo`shilmoqda. Jadvaldagi fe’llar nutq so`zlanib turgan paytdagi bajarilayotgan yoki bajarilmayotgan harakatni bildiradi. Shuning uchun bular hozirgi zamon fe`llari deb ataladi.

O‘TGAN ZAMON FE’LI

SHAXS	SONLAR
	BIRLIK	KO‘PLIK
I shaxs	bordim, borganman	bordik , borganmiz
II shaxs	bording, borgansan	bordingiz, borgansiz
III shaxs	bordi, borgan	bordilar , borgan(lar)

O`tgan zamon fe’li harakatning nutq so`zlanib turgan paytdan oldin bajarilgan (yoki bajarilmagan)ligini bildiradi. Jadvaldagi ajratib ko`rsatilgan qo`shimchalarga diqqat qaratiladi. Bunda -di ,-gan qo`shimchalari o`tgan zamonni hosil qilishi aytiladi. U fe'l o`zagiga qo`shiladi va shaxs-son qo`shimchasi bilan tuslanadi. Ajratib yozilgan qo`shimchalar qanday qo`shimchalar ekanligi aniqlanadi. O`tgan zamon mavzusiga oid imlo qoidasi o`rgatiladi. О'tgan zamon qo'shimchasi k tovushi bilan tugagan fe‘llarga -kan; -q tovushi bilan tugagan fe`llarga -qan; boshqa fe'llarga -gan shaklida qo`shiladi. Masalan: ek + kan; chiq+ qan; bor+ gan.

3.Kelasi zamon fe’llari nutq so`zlanib turgan paytdan keyin ish-harakatning bajarilgan yoki bajarilmaganligini bildiradi. -moqchi qo`shimchasi kelasi zamon qo`shimchasidir. KELASI ZAMON FE’LI

SHAXS	SONLAR
	BIRLIK	KO‘PLIK
I shaxs	o`qimoqchiman	o`qimoqchimiz
II shaxs	o`qimoqchisan	o`qimoqchisiz
III shaxs	o`qimoqchi	o`qimoqchilar

Fe’l zamonlariga oid mashqlar bajartiriladi: 1. Gapdagi fe’llarning zamonini aniqlang. 2. Shaxs va songa mos holda qo`shimchalarni qo`ying. 3-sinfda fe’l yasovchi qo`shimchalar bilan fe’l yasash ustida ishlanadi. Bunda so`z turkumi bilan bog`liq holda so`z tarkibi ustida ishlanadi. Ya’ni so`zning asosiy o`zaklariga -la, -illa yasovchi qo`shimchalarni qo`shish bilan fe’l hosil qilinadi. Ko`z - ko`zla, qars - qarsilla, qag`- qag`illa. 4-sinfda esa -la, -illa qo`shimchalari bilan birgalikda -lash, -lan, -sira fe’l yasovchi qo`shimchalari ham o`rgatiladi: gaplash, shodlan, suvsira… Bu sinfda fe’llarning yozilishi haqida ham ko`nikma hosil qilinadi. Mavzuni tushuntirish uchun fe’llar ko`proq matn tanlanib, matnni o`qish, so`roq berib fe’llarni topish va qanday yozilganini aytish topshiriladi. O`quvchilar o`qituvchi rahbarligida vazifani bajaradilar.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!