Mavzu: Boburning hayoti va adabiy faoliyati

MAVZU: "BOBURNOMA" 
REJA
: 
1."Boburnoma" ning yaratilish tarixi. Uning nusxalari va tarjimalari. 
2."Boburnoma" – tarixiy manba. 
3."Boburnoma" – prozaning yirik namunasi. 
4."Boburnoma" da joylar va tabiat lavhalari tasviri. 
5."Boburnoma" da tarixiy shaxslar tasviri. 
6.Bobur – "Boburnoma" ning bosh qahramoni. 
7."Boburnoma" ning ilmiy – ma’rifiy va adabiy qimmati. 
Zahiriddin Muhammad Boburdan qolgan ijodiy merosning eng muhim va eng 
yirigi O’rta Osiyo, Afg’oniston, Hindiston va Eron xalqlari tarixi, geografiyasi, 
etnografiyasiga oid nodir va qimmatli ma’lumotlarni o’z ichiga olgan va adabiy 
tilning yorqin namunasi bo’lgan "Boburnoma" asaridir. 
Asarning asli nomi "Boburiya" bo’lsa – da, uni "Voqeanoma", "Tuzuku 
Boburiy", "Voqeoti Boburiy" deb atadilar, keyinchalik asar "Boburnoma" degan 
nom bilan mashhur bo’lib ketdi. 
"Boburnoma" memuarlar (esdaliklar) to’plamidir. Bu tarixiy – badiiy asar 
1494 –1529 yillardagi voqealarni, Movarounnahr, Xuroson, Afg’oniston va 
Hindistonda ro’y bergan va ko’pida Boburning o’zi ishtirok etgan o’zaro feodal 
urushlarni o’z ichiga oladi. Aftidan, Bobur siyosiy faoliyatining dastlabki 
yillaridan boshlab voqealrni xotira sifatida qayd etib borgan, keyinchalik bu 
qaydlar "Boburnoma" ning yaratilishiga asos bo’lgan. Boburning "Boburnoma" ni 
qachon yozishga kirishgani ma’lum emas. Biroq asarning ayrim o’rinlari uning 
ko’proq qismi Hindistonda yozilgani yoki qayta tahrir qilinganini ko’rsatadi. 
Masalan, adib 909 (1503-1504) yilgi Afg’oniston voqealarini bayon qilar ekan 
Ibrohim Lo’diy ustidan qozongan g’alabasini eslaydi. Bu esa Boburning 909 yil 
voqealarini Hindistonda yozganini yoki avvalgi yozganlarini tahrir qilganini 
ko’rsatadi. Bobur bu asarini umrining oxirlarida, 1529-1530 yillarda yozib 
tugatadi. 
Boburning o’z so’zi va uning qizi Gulbadanbegimning "Humoyunnoma" dagi 
ma’lumotlariga ko’ra, "Boburnoma" dastlab "Voqeanoma" deb atalgan. 
"Boburnoma" dagi bir ruboiysida shoir shunday degan edi: 
Bu olam aro ajab alamlar ko’rdum, 
Olam elidin turfa sitamlar ko’rdum, 
Har kim bu "Vaqoe" ni o’qur, bilgaykim, 
Ne ranju ne mehnatu ne g’amlar ko’rdum. 
"Boburnoma" ni ko’chirgan bir kotib uni "Boburiya" deb nomlaydi. Demak, 
"Boburnoma" asari o’z davrida yuqorida aytib o’tganimizdek bir qancha nomlar 
bilan atalgan ekan. 
"Boburnoma" ning o’ndan ziyod qo’lyozma nusxalari ma’lum. Asarning 
Boburning hayot davridayoq ko’chirilgan ikki nusxasi haqida ma’lumotlar bo’lsa – 
da, ularning qaerda saqlanayotgani ma’lum emas. "Boburnoma" ning XVII – 

---

XVIII asrlarda ko’chirilgan nusxalari Leningrad, Kalьkutta, Agra, Haydarobod, 
Manchestr, London, Edinburg va boshqa joylarda saqlanadi. 
"Boburnoma" 1857 yilda Qozonda turkshunos rus olimi N.Ilьminskiy 
tomonidan nashr etiladi. 1905 yil ingliz olimasi A.Beverij xonim "Boburnoma" 
ning Haydarobodda topilgan qo’lyozmasining faksimiliesini nashr ettiradi. Asar 
Turkiyada ham nashr ettirilgan. Asardan parchalar bir necha xrestomatiyalarda 
nashr ettirildi. 1948-49 yillarda ikki kitob holida, 1965-66 yillarda uch tomlik 
tarkibida, 1990 yilda alohida kitob holida chop etildi. "Boburnoma" asari bilan 
SHarq va G’arb olimlari alohida qiziqishgan. Uni eng kamyob va nodir asarlardan 
hisoblagan ko’pgina G’arb olimlari tadqiq etib o’rganganlar, tarjima qilganlar. 
Jumladan, G’arb tarixchi olimlardan Elfinston Boburning bu asari haqida shunday 
yozadi: "Bu memuarlarda buyuk turk podshosining hayoti batafsil tasvirlangan, 
uning shaxsiy his – tuyg’ulari har qanday mubolag’adan, pardadan holi. Uning 
uslubi oddiy va mardona, shuningdek, jonli va obrazli. o’z zamondoshlarining 
biografiyalarini, ularning qiyofalarini, urf-odatlarini, qiliqlarini oynadek ravshan 
tasvirlaydi. Bu jihatdan u ("Boburnoma") Osiyoda yagona, chinakam tarixiy tasvir 
namunasidir..."
"Boburnoma" bir necha tillarga tarjima qilingan. Akbarshoh davrida (1586). 
"Boburnoma" fors tiliga tarjima qilinib, unga miniatyuralar ishlangan. Bu 
tarjimaning nusxalari ko’p. Asar 1705 yilda Vitsen tomonidan golland tiliga 
tarjima qilinib, Amsterdamda bosiladi. Djon Leyden bilan V.Erskin "Boburnoma" 
ning o’zbekcha va forscha nusxalarini solishtirib, uni ingliz tiliga tarjima qilishga 
va 1926 yilda Londonda nashr ettirishgan. A.Keyzer "Boburnoma" ning inglizcha 
tarjimasi asosida uni qisqartirilgan holda nemis tiliga tarjima qilinadi va bu tarjima 
1828 yilda Leyptsigda bosiladi. Frantsuz olimi Pave de Kurteylь tarjima qiladi. Bu 
tarjima 1871 yilda Parijda nashr etiladi. "Boburnoma" ni rus olimlaridan dastlab 
N.I.Pantusov, S.I.Polyakov, V.Vyatkinlar tarjima qilgan bo’lsalar, u keyinchalik 
M.Salьe tomonidan rus tiliga to’la tarjima qilindi va ikki marta nashr etildi.
O’zbek adabiyotshunoslari tomonidan "Boburnoma" ning ko’p jihatlari 
tadqiq etilgan. Bu sohada olib borilgan tadqiqotlar A.Fitrat, H.Yoqubov, 
Ya.Fulomov, V.Zohidov, I.Sulton, M.SHayxzoda, F.Sulaymonova, A.Qayumov, 
H.Hasanov, 
N.Mallaev, 
S.Hasanov, 
X.Nazarova, 
P.Qodirov, 
R.Nabiev, 
X.Qosimov, F.Salomov, S.Jamolov, N.Komilov, A.Abdug’ofurov, I.Haqqulov, 
H.Qudratullaev, tarixchi olimlardan S.Azimjonova va boshqalarni nomi bilan 
bog’liq. 
"Boburnoma" tarixiy manba sifatida alohida qimmatga ega. Unda XV 
asrning oxiridan XVI asrning 30 – yillariga qadar ro’y bergan tarixiy voqealar aks 
ettiriladi. Asar 1494 yil voqeasi tasviri bilan, Samarqand hukmdori Sulton Ahmad 
Mirzoning Farg’onaga hujumi, Umarshayx Mirzoning halok bo’lishi va 12 yoshga 
qadam qo’ygan Boburning taxtga chiqishi bilan boshlanadi. Asarda voqealar 
doirasi 
kengayib, 
chuqurlashib, 
murakkablashib 
boradi. 
Muallif 
Movarounnahrdagi, keyinroq Xuroson, Afg’oniston va Hindistonda voqealarni 
bayon qiladi. 
Faktik materiallarning ko’pligi, boyligi, aniqligi va to’laligi, tarixiy 
voqealarning asosan ob’ektiv, beg’araz va rostgo’ylik bilan bayon etilishi, 

---

xronologik izchillik, ifodaning soddaligi va ravonligi "Boburnoma" ning tarixiy 
manba sifatidagi afzalliklarini tashkil etadi. SHu jihatdan qaraganda "Boburnoma" 
o’tmishning ko’pgina tarix kitoblari va memuarlaridan ustun turadi. "Boburnoma" 
da tarixiy 
voqealar asosan ob’ektiv bayon etiladi. "Boburnoma" sodda uslub, 
ravon, shirali va boy til bilan yozilgan, jonli manzaralar, portret va xarakterlar, 
original badiiy til vositalari bilan badiiiylashtirilgan asardir. Aynan mana shu afzal 
jihatlari bilan "Boburnoma" uzoq zamonlardan buyon tarixchilarning va boshqa 
olimlarning diqqat – e’tiborini o’ziga jalb etib, yuksak baholanib kelmoqda. 
"Boburnoma" XV-XVI asr tarixiy hodisalari bilan tanishish va ularni 
umumlashtirish, SHarq feodal jamiyatining xususiyatlarini belgilash va yoritishda 
juda ko’p xarakterli faktlar, ma’lumotlar beradi. 
"Boburnoma" o’zbek adabiyoti tarixida badiiy prozaning eng birinchi yirik 
namunasi hisoblanadi. Bu asar adabiyotimizda prozaning rivojlanishiga uzoq vaqt 
ijobiy ta’sir etib keldi. 
Dadil aytish mumkinki, bu asarda badiiy prozaning deyarli ma’lum darajada 
barcha elemaentlari bor. Muallif o’z asarining ko’p qismlarini xuddi ana shu 
planda yozadi, o’z boshidan kechirgan va ko’rganlarini, o’zining atrofidagi yoki 
tarixiy aloqador bo’lgan odamlarni, bu odamlar nima qilgan bo’lsalar – ularning 
barchasini tasvirlaydi. Mazkur asarda muallifning juda chuqur bilimi, badiiy 
salohiyati va mahorati namoyon bo’ladi. 
"Boburnoma" da qahramonlarning harakatlar bilan voqealik uzviy va 
chambarchas bog’lanib ketadi. Muhimi shundaki, bu voqealarning barchasida 
Boburning hayoti va faoliyati, uning harbiy yurishlari yetakchilik qiladi. Ular 
o’quvchiga shunday yetkazib beriladiki, asarning ba’zi joylari badiiy umumlashma 
darajasiga ko’tariladi. 
"Boburnoma" ning syujeti juda murakkabdir. 
Bobur syujetni rivojlantirishda SHarq adabiyotida keng tarqalgan bayon 
ichiga bayon kiritish usulini qo’llaydi. Mazkur usul turli mavzularni qamrab 
olishga, konfliktning kuchayishiga va asarning serqirra bo’lishiga imkoniyat 
beradi. 
Muhimi shundan iboratki, Bobur ko’pincha badiiy umumlashma va 
voqealikni realistik aks ettirish orqali yuksak mahoratga erishadi. Bu jihatdan 
"Boburnoma" da bayon qilingan 1502- 1503 yil voqealarini o’z ichiga olgan 
bobning (ikkinchi yarmida yolg’iz qolgan Boburning dushmanlar ta’qib qilar ekan, 
u barcha xavf-xatarni bilgani, tushungani holda uzoq vaqt katta masofani ajal bilan 
yonma-yon bosib o’tganligi) tasviri ajralib turadi. 
Muallif epizodik hodisalarni aks ettirganda ham shu usulni qo’llaydi. 
Voqealarni tasvirlagan adib ularning ko’pida bevosita yoki bilvosita ishtirok etadi, 
voqealar Boburning o’z obrazi orqali bir-biri bilan ulanadi, o’ziga xos syujet 
chizig’ini yaratadi. SHuning uchun ham "Boburnoma" juda yengil o’g’iladi, 
kitobxonni o’ziga maftun etadi. Rus SHaro’shunos olimi, akademik V.V.Bartolьd 
"Boburnoma" ni "turkcha proza" ning eng yaxshi asarlaridan biri, deb baholagan 
edi.
Bobur biror tarixiy voqeani hikoya qilishga kirishar ekan, ko’pincha, avval 
voqeaning o’rnini batafsil tasvirlaydi, voqeada ishtirok etuvchi kishilarning aft-

---

basharasidan tortib fe’l – atvori va hatti - harakatiga qadar ta’riflaydi, so’ng 
voqeaning bayoniga kirishadi. Ba’zan voqea davomida chekinish qilib, joy yoki 
manzarani tasvirlaydi. Kitobxonning ko’z o’ngida XV – XVI asrlardagi
Movarounnahr, Xuroson, Afg’oniston va Hindiston o’lkalari, ulardagi shahar va 
qishloqlarning manzarasi, topografiyasi, ob-havosi, o’simliklar dunyosi, aholisi, 
urf-odatlari namoyon bo’ladi. 
Bobur peyzaj ustasidir. Mana bir misol. Bobur va uning odamlari o’z 
yo’llarida duch kelgan va ular kechib o’tishlari lozim bo’lgan daryoning 
kengligini, ulug’vorligini va sekin oqishini muallif quyidagiga qisqa va obrazli 
qilib ifodalaydi: "Farib ulug’ suv nazarga keldi. Ul yuzdagi dashtlar xud aslo 
ko’rinmaydur. Suv osmon bila payvast ko’rinadur, ul yuzdagi tog’lar va pushtalar 
netavrkim, Serobning ul yuzidagi tog’ va pushtalar muallaq ko’rinur..." 
"Boburnoma" muallifi bunday o’rinlarda iste’dodli adib va shoir sifatidagina emas, 
balki bilimdon va kuzatuvchan bir olim, geograf, tabiatshunos, etnograf, tilshunos, 
san’atshunos sifatida gavdalanadi. U ayrim kichik detallarga ham katta e’tibor 
beradi, realistik lavhalar yaratadi va hassos rassom sifatida tabiatning xilma-xil 
manzaralarini chizadi. Andijon, Marg’ilon, O’sh, Xo’jand, Qobul, Fazna, Hirot va 
boshqa shaharlar tasviri xuddi shunday manzaralardir. Joylar tasviri "Boburnoma" 
da tarixiy voqealarni, kishilarning sarguzashti, hayoti va faoliyatini bayon etishda 
bir ekspozitsiya vazifasini bajaradi. Masalan, 1494 yil voqealarni, Umarshayx 
Mirzoning halokati va o’zining taxtga chiqib amakisining qo’shinini chekinishga 
majbur etganini so’zlashdan avval Farg’ona viloyati va uning yetti shahrini 
tasvirlaydi. 
Bobur tabiat manzaralari bir-biridan farq qiluvchi va o’ziga xos bo’lgan 
viloyat va o’lkalarda bo’ldi. U turli joylarni tasvirlar ekan, mana shu tabiat 
manzaralariga ham katta e’tibor beradi, ularning nozik nuo’talarini topa oladi va 
xuddi bir rassomday jonli polotnolar, peyzajlar chizadi. "Boburnoma" ning tarixiy 
manba sifatida baholashga birinchi asos – tarixiy voqealar bayoni bo’lsa, ikkinchi 
asos asarda tarixiy shaxslar, ularning faoliyati va sarguzashtlarining ifoda 
etilishidir. "Boburnoma" da bir necha yuz tarixiy shaxslar haqida ma’lumot 
beriladi. Ular shohlar, viloyat hokimlari, amir – amaldorlar, askarlar, ilm – fan, 
san’at va adabiyot ahllari, dehqonlar, hunarmandlar va boshqa kasb egalaridir. 
Adib ularni tasvirlayotgan voqealardagi roliga qarab birlari haqida keng va batafsil 
so’zlaydi, ikkinchi birlari haqida qisqacha ma’lumot beradi, ba’zilarini biror 
munosabat bilan tilga oladi yoki eslab o’tadi. Voqealar rivojida muhim o’rin tutgan 
Umarshayx mirzo, Husayn Boyqaro, Sulton Ahmad mirzo, Xisravshoh kabi
tarixiy shaxslarning faoliyati va sarguzashtlarini bayon etish bilan birga, ularning 
shakl – shamoyili, nasl – nasabi, ma’naviy qiyofasi, xislati, xulq-atvori, kishilarga 
munosabati, madaniy saviyasi va boshqa jihatlarini ham tasvirlaydi, xilma – xil 
badiiy portretlar, xarakterlar yaratadi. Bunday personajlar bevosita tarixiy roman 
yoki qissalardagi qahramonlarga o’xshab ketadi. Bobur ularning ta’rifi va tavsifini 
bir joyga to’plab, mujassamlashtirib beradi, bu bilan kitobxonni tarixiy shaxs bilan 
tanishtiradi, shundan keyin voqealar bayonini davom ettiradi. 
"Boburnoma" da ilm – fan, san’at va adabiyot ahllariga ham katta o’rin 
berilgan. Bobur Navoiy, Jomiy, Binoiy, Muhammad Solih, Hiloliy, Sayfi Buxoriy, 

---

Mir Husayn Muammoiy, SHayxim Suhayliy, Yusuf Badeiy, Ahmad Hojibek 
Behzod, Sulton Ali, Xoja Abdullo Marvoriy, SHoh Muzaffar, Fulom SHodiy, 
Husayn Udiy kabi qator shoirlar va san’atkorlar haqida ma’lumot beradi, ularni 
mao’taydi, asarlardan namunalar keltiradi, ba’zan hayoti, faoliyati va shaxsiy 
sifatlari haqida qiziqarli faktlarni keltiradi. "Boburnoma" bu kishilarning hayoti va 
faoliyatini o’rganishda, ularning madaniy hayotdagi o’rnini belgilashda juda 
ahamiyatlidir. 
"Boburnoma"ning bosh qahramoni – Bobur. U juda murakkab shaxs – 
siyosiy arbob, lashkarboshi, olim, shoir va donishmand. Tabiiyki, barcha badiiy 
asarda inson, uning hayoti, turmush tarzi va xarakteri o’z ifodasini topadi. Mumtoz 
nasriy asarlar ham bundan xoli emas. Odamlar orasidagi munosabat eng avvalo 
hissiyot, hayajon, ruhiy o’zgarishlarsiz vujudga kelmaydi. Bu holatlarning badiiy, 
tarixiy, sarguzasht, voqeaiy – ilmiy sarguzasht asarlarida g’ay darajada 
yoritilganini o’rganish adib uslubi, bayon tarzini belgilashga yordam beradi. 
"Boburnoma" da muallifning psixologik holati tasviri alohida o’rin tutadi. 
Boburning birinchi marta may ichishga rag’bat etgani jiddiy ruhiy kechinmalar 
orqali o’tganligi bunga bir dalil. Vaqti kelib Bobur o’zida "chog’irga mayl paydo" 
bo’lganligini sezgan. Muallifning inkor qilib bo’lmas sabablar, xolis dalillar 
keltirib, may ichuvchilar davrasiga qo’shilishi uchun ruhan va ma’nan tayyorligini 
zikr etadi, o’zini tinchitadi. Biroq yana bir monelik sezadi: Boburni bilgan barcha 
kishilar uning azaldan ichkilik ichmasligidan boxabar bo’lganliklari tufayli uni 
qistamas edilar. Uning o’zi esa jur’at etib, ichishga mayli borligini ochiq bildira 
olmasligini shunchalik aniq, hayotiy tasvirilaganki, ehtimol bu holatni bundanda 
mazmunliroq yoritib bo’lmas: "... so’ngralar yigitlik havasidan va nafs 
taqozosidinkim, chog’irga mayl paydo bo’ldi, taklif qilur kishi yo’q erdi, balki 
chog’irga maylini bilur kishi yo’q erdi. Ko’nglum agarchi moyil edi, qilmag’on 
amrni o’zluk bila qilmoq mushkul edi". 
Bugungi kunda mumtoz adabiyotimiz orqali yuksak ma’naviy jihatlarni yosh 
avlodga yetkazish borasida ko’p so’z yuritmoqchimiz. Boburning yuqoridagi 
andishasi temuriyzodalar axloqi, insoniy 
qadr - qiymatga ehtiromi, atrofdagilar 
fikr – mulohazasi bilan hisoblashish, jamiyatning qonun - qoidalari barcha uchun, 
hatto shoh Bobur uchun ham birdek amal qilishining yorqin dalili emasmiq! Bobur 
qanchalik ichishga mayli bo’lmasin, yoshi kattalar, davradoshlarning hohish – 
istagi bo’lmagan ekan, u o’zini tiyadi, o’z irodasini ishga soladi, ichmaydi. Xuddi 
shu xislat davrimiz yoshlari uchun, ularni may va boshqa sarxush etuvchi 
moddalarni iste’mol qilishdan bosh tortish uchun yuksak ibrat va ma’naviy saboq 
vazifasini o’taydi. 
"Boburnoma" ning bosh qahramoni Bobur timsoli, uning faoliyati, ruhiy – 
ma’naviy olami haqida o’rnak bo’ladigan darajadagi juda ko’plab ma’lumotlarni 
olish mumkin. 
"Boburnoma" qomusiy asardir. Unda tarixiy voqealar bilan birga, tabiiyot, 
geografiya, topografiya, adabiyotshunoslik, etnografiyaga va fanning boshqa 
sohalariga doir juda qimmatli fakt va ma’lumotlar berilgan. Bobur tog’ va daralar, 
ko’l va daryolar, xilma – xil o’simlik va hayvonlar, joylarning yer osti boyliklari, 
xalqlarning urf – odati, tili, san’ati va adabiyoti, ayrim so’zlarning etimologiyasi va 

---

boshqa masalalar bilan qiziqadi, bularning barchasini erinmay kuzatadi, o’rganadi, 
turli kasbdagi kishilardan, keksalardan ma’lumot to’playdi. Movarounnahr, 
Xuroson, Afg’oniston va Hindiston faqat siyosiy tarixi bilangina emas, balki 
tabiati, ilm – fani, san’at – adabiyoti va boshqa jihatlari bilangina emas, balki
tabiati, ilm – fani, san’at – adabiyoti va boshqa jihatlari bilan "Boburnoma" da 
birmuncha to’la va mukammal tasvirlanadi. 
"Boburnoma" da shu darajada ko’p turli – tuman ma’lumotlar borki, fanning 
deyarli barcha sohalaridagi mutaxasisslar bu asardan bahramand bo’la oladilar. 
SHular bilan bir qatorda "Boburnoma" o’zbek adabiy tilining juda muhim 
yodgorliklardan biridir. Bu asar orqali biz XV asr oxiri XVI asr boshlaridagi 
o’zbek adabiy tili va hamda uning o’sha davrdagi asosiy shevalardagi bo’lagan 
Andijon shevasi haqida keng va mukammal tasavvurga ega bo’lamiz. 
"Boburnoma" da nosir Boburning san’atkorlik mahorati ham sezilib turadi.
Asarda romantik tuyg’u, yuksak badiiy vositalar – tashbeh, istiora, majoz, 
mubolag’a, badiiy san’atlari orqali voqea - hodisalarni tasvirlash uning jozibador 
va go’zal bo’lishini ta’minlaydi. 
Nasrda nazm qanchalik an’ana bo’lmasin, har bir adib bu masalaga o’z 
o’lchovi, uslubi, tasviri bilan yondashgan. Masalan, "Boburnoma" da muallif o’z 
fikrini nasrda bayon etadi, boshqacha aytganda, shoir Boburdan ko’ra nosir Bobur 
yaqqolroq ko’ringan. 
"Boburnoma" voqeaviy – ilmiy – saprguzasht asar bo’lganligi bois muallif 
o’zining yuksak romantik tuyg’ularini ifodalash uchun gohida shoirona tuyg’uga 
beriladi, realistik tasvirlariga ko’tarinkilik baxsh etish niyatida she’rga murojaat 
etadi. "Boburnoma" ning ana shu qismlari, ayniqsa, juda ravon o’g’iladi, 
o’quvchini muallif hikoya qilgan voqea - hodisalarga hamroh qiladi. Xullas, 
Bobur o’zining lirikasi bilan ham, "Boburnoma" asari bilan ham o’zbek adabiyoti 
taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi. Boburning "Boburnoma" sidan ilhomlangan qizi 
Gulbadanbegim fors – tojik tilida "Humoyunnoma" asarini yaratdi. 
"Boburnoma" Navoiy nasriy asarlaridan so’ng turkiy tildagi nodir badiiy, 
ilmiy nasr xazinasi bo’lganligi bois bugungi kunda ham va hech qachon o’zining 
ilmiy – adabiy – ma’rifiy qimmatini yo’qotmaydi.