Mavzu: Banklarda ochilgan maxsus hisobvaraqlarda bajariladigan pul muamolalarining hisobi. Reja

Hisob-kitobcheki - hisobvaraq egasi (chek beruvchi) ning hisobvarag‘idan muayyan -summani oluvchi (chek ushlovchi)ning xo‘isobvaragiga o‘tkazish to‘g‘risida bankning maxsus blankida to‘zilib, bankka yozma ravishda bergan topshiriqdir.
Hisob-kitob cheklari, nafaqat xo‘jalik yurituvchi subyektlar, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektlar bilan jismoniy shaxslar o‘rtasida nakd pulsiz hisob-kitob qilishla qo‘llaniladi.
Hisob-kitob cheklari quyidagi turlarga bo‘linadi
. bank aktseptlamagan cheklar;

• 
  bank aktseptlagan cheklar;
  
• 
  egasining nomi yozilgan (Hisob-kitob) cheklari - bir martaliq
  
• 
  limitlangan daftarchalar cheklari.
  

Chek blanklari Markaziy bank bilan kelishib belgilangan andozada, tijorat banklarining buyurtmalari bo‘yicha tayyorlanadi. Chek daftarchalarining blanklari qat’iy Hisobda turadigan hujjatlar hisoblanadi. Limitlangan chek daftarchalaridan berilgan cheklar ularni xizmat ko‘rsatuvchi bankka taqdim etish uchun 10 kun mobaynida amal qiladi. Bunda ular yozib berilgan kun hiobigas kirmaydi. Cheklar to‘lov summasi belgilangan vaqtda yozib boriladi. Chek daftarchalarining egalari ularni mahsulot etkazib beruvchilar (chek bo‘yicha pul oluvchilar)ga berishi, shuningdek tuldirilmagan chek blanklariga imzo chekib qo‘yishi takikdanadi.
Daftarchadan cheklar berilayotganda mablag‘larning deponentga kuyilishi 5521-«Chek daftarchalari” hisobvarag‘i debetida hamda 5110-«Hisob-kitob schyoti», 5210-«Valyuta schyoti», 6810-«Qisqa muddatli kreditlar» hisobvaraqlari va shunga o‘xshash boshqa hisob-varaklarning kredit kismida aks ettiriladi. Bankdan olingan chek daftarchalari bo‘yicha summalar korxona bergan cheklar puli tulanishiga karab, ya’ni bank o‘ziga taqdim etilgan cheklar pulini tulagan (bank bergan ko‘chirmalarga muvofiq) summalarda 5520-«Chek daftarchalari» hisobvarag‘i kreditidan hisob-kitoblar hisobi yuritiladigan hisobvaraqlar debetiga utkazib turiladi. Berilgan, lekin bank pulini tulamagan cheklar bo‘yicha summalar 5520-«Chek daftarchalari» hisobvarag‘ida koladi, 5520-«Chek daftarchalari» hisobvaraqlar bo‘yicha saldo bank bergan ko‘chirmadagi saldoga mos kelishi lozim. Bankka kaytar (foydalanilmagan) cheklar bo‘yicha summalar 5520-«Chek daftarchalari» hisobvaraq kredit kismida 5110-«Hisob-kitob schyoti» yoki 5210-«Valyuta schyoti» hisobvaraqdari korrespondentsiyada aks ettiriladi.
5520-«Chek daftarchalari» hisobvarag‘i yuzasidan tahliliy hisob olingan har bir chek daftarchasi bo‘yicha yuritiladi. Korxonalarning aloxo‘ida balans bilan ajratilgan va joriy harajatlar qilish uchun mahalliy bank muassasalarida joriy hisobvaraqlar och filiallari, unga kiruvchi tarkibiy bo‘linmalar yukorida aytilgan mablag‘lar harakatini 5500-«Banklardagi maxsus hisobvaraqlar» hisobvarag‘ining alohida analitik hisobotida aks ettiradilar. Xorijiy valyutada pul mablag‘lari mavjudligi hamda har hisobi 5500-«Banklardagi maxsus hisobvaraqlar» hisobvarag‘ida alohida yuritiladi. Mazkur hisobvaraqda tahliliy hisob yuritilishi mamlakat xududida va xorijda aktivlar, chek daftarchalari va shu kabilardagi pul mablag‘lari mavjudligi hamda har to‘g‘risida ma’lumot olish imkoniyatini ta’minlashi lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faqat milliy valyuta - sumdan emas, balki har xil xorijiy valyutalardagi pul mablag‘laridan foydalanmokda va muomalalarni amalga oshirmokda. Shu munosabat bilan valyuta boyliklari va muomalalari buxgalteriya hisobi obyektiga aylanmokda.
Valyuta muomalalarining buxgalteriya hisobi:
Valyuta muomalalari korxona faoliyatining tashkil etuvchilari sifatida ettirilishini;
korxonaning haqikiy valyuta axvoli aniq aks ettirilishini;
valyuta bitimlarining qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi, valyuta boyliklari-ning borligi, ularning bus-butun saklanishi va to‘g‘ri foydalanilishi ustidan nazoratni ta’minlashi lozim.
Korxona valyuta schyotini O‘zbekiston Respublikasining xududida istalgan vakolatli banklarda ochishi mumkin. Korxonaning chet eldagi xorijiy bankda schyot ochishi va u bo‘yicha muomalalarni amalga oshirishi uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining ruxsati talab qilinadi. Buning uchun korxona ko‘rsatilgan schyotlardagi mablag‘lar qoldiklari to‘g‘risidagi hisobotni hamda boshqa ma’lumotlarni Markaziy Bank belgilagan shakl va muddatlarda taqdim etishi shart.
Valyuta schyotini ochish uchun korxona bankka quyidagi hujjatlarni taqdim qiladi: Valyuta schyotini ochish to‘g‘risidagi belgilangan shakldagi ariza;
ustav va ta’sis shartnomasining notarial tartibda tasdiklangan nusxasi;
korxona tuzilganligi yoki ruyxatga olinganligi haqidagi Qarorning notarial tartibda tasdiklangan nusxasi;
korxona ruyxatga olingan joydagi soliq inspektsiyasi va Pensiya fondida hisobga qo‘yilganligi to‘g‘risida ma’lumotnoma;
imzolar namunalari va muxr izi tushirilgan, notarial tartibda tasdiklangan (kartochka);
Korxoianing valyuta schyotlariga quyidagi manbalardan pul kelib tushadi:
eksport tovarlariga haq to‘lash uchun vakolatli banklar orqali chet eldan utkazilgan
hisobvaraqlar egasidan sotib olingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini to‘lash uchun boshqa soxiblar (norezidentlar, birinchi vositachilar, transport, sugurta va boshqa « tashkilotlar)ning valyuta schyotlaridan utkazilgan summalar; * O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan ruxsat etilgan boshqa manbalar
Valyuta schyotidan mablag‘lar uning egasi ko‘rsatmasi bo‘yicha quyidagi maksadlarga uchirilishi mumkin:

• 
  schyot egasining eksport-import muomalalari bo‘yicha qabul qilingan bank shaklida
  chet elga utkazilishi;
  
• 
  keyinchalik import qilinadigan tovarlar, ishlar, xizmatlar haqini to‘lash uchun chet
  o‘tkazish maqsadida vakolatli bank mijozlari hisoblangan tashqi iqtisodiy tashkilotlarning schyotlariga o‘tkazilishi;
  

- korxonalar ishlab chiqaradigan tovarlar xakini to‘lash uchun boshqa sohiblar (norenidnetlar birinchi vositachilar, transport, sugurta va boshqa tashkilotlar)ning valyuta schyotlaridan o‘tkazilishi;
• bankning vositachilik haqini to‘lash maqsadida bankdan xorijiy valyutada olingan
kre'ditdar bo‘yicha qarzni, pochta-telegraf, xizmat safari harajatlarini to‘lash, valyuta
bozorlarida sotish uchun foydalanilishi;
- qonun ruxsat etgan boshqa maksadlar uchun foydalanilishi mumkin.
Xorijiy valyuta mablag‘lari, qiymatliklari va muomalalari xo‘jalik muomalalari sodir bo‘lgan sanaga Markaziy bank kursi bo‘yicha sum ekvivalentida aks ettiriladi.
kassadagi valyuta mablag‘lari, bankdagi depozit va ssuda schyotlari, akkreditivlar,valyuta ssuda qarzlari;
xorijiy valyutadagi debitor va kreditor qarzlar;
tuzilgan shartnomalar bo‘yicha yuk boj deklaratsiyasini rasmiylashtirish sanasiga import qilingan tovar-moddiy qiymatliklar va boshqa aktivlarning kirimi; bojxona to‘lovlarining amalga oshirilishi; xorijiy valyuta ko‘rinishidagi pulli hujjatlar; xorijiy valyutadagi qimmatli qog‘ozlar.
Xorijiy valyutani sotish va sotib olish buxgalteriya hisobida muomala sodir gan sanaga bo‘lgan Markaziy bank kursi bo‘yicha aks ettiriladi.
Xorijiy valyutani sotish va sotib olishda sodir bo‘ladigan kursdagi fark ijobiy bo‘lsa 9540-«Kurs farklaridan olingan daromadlar» hisobvarag‘ida, salbiy bo‘lsa - 9620-K'urs farklaridan zararlar» hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Xorijiy valyutaning sotilishi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: valyuta schyotidan xorijiy valyutani Markaziy bank kursi bo‘yicha utkazilishi: Banklardagi maxsus schyotlar» hisobvarag‘ining «Blokschyot» analitik hisobvarag‘i
D-t «Valyuta hisobvarag‘i».
- Markaziy bank kursi bo‘yicha xorijiy valyutani «Blokschot»dan chiqarilishi:
D-t «Boshqa aktivlarning sotilishi»
K-t «Banklardagi maxsus schyotlar» hisobvarag‘ining «Blokschyot» analitik hisobvarag‘i.

• 
  valyuta bozorida kelishilgan kurs bo‘yicha sotilgan xorijiy valyutaning so‘m ekvivalentining hisob-kitob hisobvarag‘iga utkazilishi:
  
• 
  D-t «Hisob-kitob schyoti»
  
• 
  K-t «Boshqa aktivlarning sotilishi».
  

xorijiy valyutani sotishda xosil bo‘lgan ijobiy kurs farqini Markaziy bank kursidan ortigining aks ettirilishi:
D-t «Boshqa aktivlarning sotilishi»
K-t «Kurs farklaridan olingan daromadlar».
xorijiy valyutani sotishda xosil bo‘lgan salbiy kurs farqining (Markaziy Bank kursidan past) aks ettirilishi:
D-t «Kurs farklaridan zararlar»
K-t «Boshqa aktivlarning sotilishi».
O‘zining mahsulot (ish, xizmat)lari narxi (tariflari)ni xorijiy valyuta ekvivalentidan belgilaydigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘zaro hisob-kitoblarni milliy valyuta - sumda olib boradilar. Xizmat ko‘rsatgan sanada tulanmalarni tushgan sanasigacha Markaziy bank kursining o‘zgarishi natijasida sodir bo‘ladigan fark moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromad (harajat) sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijalariga olib boriladi.
Xorijiy valyutani sotib olish muomalalari buxgalteriya hisobida quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi:
Valyuta bozorida kelishilgan kurs bo‘yicha xorijiy valyutani sotib olish kuniga:
xorijiy valyutani sotib olish uchun hisob-kitob schyotidan sum ko‘rinishidagi mablag‘larni valyuta bozorida kelishilgan sotib olish kuniga bo‘lgan kurs bo‘yicha utkazib berilishi:
D-t «Banklardagi maxsus schyotlar» hisobvarag‘ining «Blokschyot» analitik hisobvarag‘i
K-t «Hisob-kitob schyoti».
Markaziy bank kursi bo‘yicha xorijiy valyutaning valyuta schyotiga utkazilishi:
D-t «Valyuta schyoti»
K-t «Banklardagi maxsus schyotlar» hisobvarag‘ining «Blokschyot» analitik hisobvarag‘i.
- xorijiy valyutani Markaziy bank kursidan past kursda sotib olish natijasida sodir
bo‘lgan ijobiy kurs farqining aks ettirilishi:
D-t «Banklardagi maxsus schyotlar» hisobvarag‘ining «Blokschyot» analitik hisobvarag‘i
K-t «Kurs farklaridan olingan daromadlar».
- xorijiy valyutani Markaziy bank kursidan yukori kursda sotib olish natijasida sodir
bo‘lgan salbiy kurs farqining aks ettirilishi:
D-t «Kurs farklaridan zararlar»
K-t «Banklardagi maxsus schyotlar» hisobvarag‘ining «Blokschyot» analitik hisobvarag‘i.
Mamlakat xududida va uning tashqarisida joylashgan bankdagi xorijiy valyuta schyotlaridagi pul mablag‘larining harakati va holati to‘g‘risida umumlashtirilgan ma’lumot quyidagi Hisobvaraqlarda amalga oshiriladi: 5210-«Mamlakat ichidagi xorijiy valyuta Hisobvaraqlari» 5220-«Xorijdagi valyuta hisobvaraqlari».
Korxonaning valyuta mablag‘lari hisobvaraqlari debetida korxona valyuta schyotlariga mablag‘larning tushumi, kredit tomonida esa ushbu mablag‘larning chiqimi aks ettiriladi.
buxgalteriya hisobida valyuta schyotlari bo‘yicha muomalalar bank ko‘chirmalari va ularga ilova qilingan pul-hisoblashishish hujjatlari asosida olib boriladi. Korxona valyuta mablag‘larining tahliliy hisobi xorijiy valyutada pul mablag‘larini saklash uchun bank muassasalarida ochilgan har bir hisobvaraq bo‘yicha ochiladi.
Xorijiy valyuta harakati to‘g‘risidagi ma’lumotni bank muassasasi korxonaga valyuta schyotidan ko‘chirma berish yuli bilan xabar beradi. 5210-«Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari”ning kredit oboroti 2/1-jurnal-orderda aks ettiriladi. Bu hisobvaraqlarning debet oboroti 2/1-qaydnomani yuritish bilan nazorat ko‘ilinadi. Valyuta hisobvarag‘i bo‘yicha tahliliy hisob kartochkalarda, valyutalarning nomlari bo‘yicha yuritiladi.
Korxona o‘z amaliy faoliyatida har doim ham bevosita o‘z kassasidan yoki o‘z hisob kitob varagidan hisob-kitoblarni amalga oshira olmaydi. Bunday hollarda mansabdor, shaxslarga hisobdorlik asosida bo‘naklar navd pullarda beriladi, ular to‘lovlarni amalga oshiradilar. Nakd pullar korxonaning xizmat safarlariga, muomalalar va xo‘jalik harajatlariga hisobdorlik asosida beriladi. Naqd pullar xizmat safarlari uchun bunaqlar tarzida ko‘prok beriladi.
Korxona rahbarining farmoyishi bilan xodimlarning doimiy ish joyidan tashqarida topshiriqlarni bajarish uchun ma’lum muddatga qiladigan safari xizmat safari hisoblanadi. Xizmat safari rahbarning buyrugi bilan rasmlylashtiriladi, unda xodim xizmat safariga boradigan joyning nomi, xizmat safarining muddati, maksadlari va davomiyligi ko‘rsatiladi. Xizmat safariga boradigan xodimga korxona rahbari imzolangan muxr bosilgan safar guvoxnomasi beriladi. Xizmat safari bilan bog‘liq harajatlarga shu maksad uchun belgilangan summa miqdorida nakd pul beriladi.
Hisob berish sharti bilan olingan pulni u qanday maqsadga berilgan bo‘lsa,usha maksad uchun sarflashga ruxsat etiladi, uni bir shaxsdan boshqa shaxsga o‘tkazish takiklanadi. Hisobdor shaxs ilgari unga berilgan bunak yuzasidan tu lik Hisob-kitob berganidan ; keyingina unga yangi bo‘naklar beriladi. Xodim xizmat safaridan kdytganidan sung, 3kun ichida buxgalteriyaga rahbar tomonidan tasdiklangan xizmat safari to‘g‘risidagi yozma hisobotni va xizmat safarida sarflangan pul haqidagi bunak hisobotini taqdim etishga majbur. Bunak hisobotiga xizmat safariga junab ketish, tayinlangan joyga etib kelish.u erdan junab ketish va ish joyiga etib kelish sanalari qayd qilingan xizmat safar guvoxnomasi, ijaraga uy olganlik va haqikiy yul harajatlari to‘g‘risidagi hujjatla ilova qilinadi.
Xizmat safari bo‘yicha xodimlarga berilgan bo‘naklarni hamda boshqa hisobdorliklarni hisobga olish uchun quyidagi Hisobvaraqlardan foydalaniladi: 4210-«Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha berilgan bo‘naklar» 4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo‘naklar» 4230-«Umumxo‘jalik harajatlari uchun berilgan bo‘naklar» 4290-«Xodimlarga berilgan boshqa bo‘naklar».
Bu hisobvaraqlarda korxona ishchilariga mehnatga haq to‘lash bo‘yicha, hisobdor shaxs­larga ma’muriy-xo‘jalik va muomalaviy harajatlar bo‘yicha, shuningdek xizmat safarlariu chun berilgan bo‘naklar hisobga olpnadi. Korxona xodimlariga navd pul mablag‘larini berish tartibi kassa muomalalarini yuritish qoidalari bilan tartibga solinadi. Xodimlar berilganida bo‘naklarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar pul mablag‘larini hisobga olish hisobvaraqlari bilan korrespondentsiyada debetlanadi, xodimlarga berilgan shn hisobga oluvchi hisobvaraqlar harajatlar va harid qilingan boyliklar hisobga olinadigan hisobvaraqlar bilan yoki sarflanadigan harajatlarning turlariga ko‘ra boshqa hisobvaraqlar bilan korrespondentsiyada kreditlanadi.
Hisobdor shaxslar bilan xizmat safari yuzasidan hisoblashishishlar buxgalteriya hisobvaraqlarida quyidagicha aks ettiriladi: ;hisob berish sharti bilan kassa chiqim orderi asosida berilgan summalarga:
Dt -4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo‘naklar»
Kt5010-«Milliy valyutadagi pul mablag‘lari»;
Hisobdor shaxslarning bunak hisobotlari bo‘yicha sarflangan summalarga:
D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar»
D-t 2510-«Umumishlab chiqarish harajatlari»
D-t 9420)-«Ma’muriy-boshqaruv harajatlari»
K-t 4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo‘naklar»;
Foydalanilmagan va kassaga kaytarilgan bo‘naklar summasiga:
D-t 5010-«Milliy valyutadagi pul mablag‘lari» '
K-t 4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo‘naklar»;
Hisobdor shaxslar hisob beriluvchi summalar belgilangan muddatlarda sarflangani to‘grisida hisobot bermaganlarida yoki foydalanilmagan bo‘nak qoldigini kaytarmalarida ularning ish haqidan ushlab kolinadigan summalarga:
D-t 6710-«Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha xodimlar bilan hisoblashishishlar»
K-t 4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo‘naklar».
Hisobdor shaxslar bilan hisoblashishuvlarning jamlama hisobi 7-jurnal-orderda kritiladi. Ushbu jurnal-orderda hisob berish sharti bilan berilgan har kaysi summaga bita satr ajratiladi va bunak hisoboti taqdim etilishi, foydalanilmagan summalarning kassaga qaytarilishi yoki ortiqcha harajatni koplash uchun olinishi bilan ana shu muamolarga doyr summalar usha satrlarning o‘zida ko‘rsatiladi.

Xulosa
Korxonalar tomonidan byudjet va turli fondlar o‘rtasidagi qarzlarni o‘zish pul to‘lov vositasida amalga oshiriladi. Likvid aktivlar bo‘lgan pul mablag‘lari yordamida korxonalar mablag‘larining pul shakllari ishlab chiqarish zahiralari, mehnat qurollari va xokazolarga aylantirilishi, pul tushumini va undan urin olgan sof daromadni olish amalga oshiriladi. Shunday kilyb, to‘lov tizimi va to‘lov muomalalari mablag‘lar doiraviy oborotini ta’minlashning eng muhim omili bulib maydonga chiqadi, ularni o‘z vaqtida tugallash esa ishlab chiqarishning uzluksiz jarayonini ta’minlashning zaruriy sharti bulib xizmat qiladi. To‘lovlar, asosan, naqd pullarni ishlatmasdan, korxonaning bankda ochgan hisob-kitob, valyuta yoki boshkd xil hisobvaraqdari orqali yoki navd pullar bilan o‘zaro hisob-kitoblar kurinishida amalga oshiriladi (naqd pulsiz yoki naqd pulli hisob-kitoblar).