Mavzu: "banklar va ularning turlari"

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
PREZIDENTINING QARORI
BANK XIZMATLARI OMMABOPLIGINI OSHIRISH BO‘YICHA QO‘SHIMCHA CHORA-TADBIRLAR TO‘G‘RISIDA:
Amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida bank tizimida xizmatlar ko‘rsatishning bozor mexanizmlari joriy etilmoqda, ularning turlari kengaytirilmoqda, tadbirkorlar va aholi uchun moliyaviy ochiqlik oshib bormoqda.
Aholi uchun valyuta ayirboshlash amaliyotlarini amalga oshirishni yengillashtiruvchi yangi bank xizmatlari joriy etildi, yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan chet el valyutasini sotib olish uchun imkoniyatlar yaratildi.
Shu bilan birga, bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga, ayniqsa, hududlarda rioya etish hamda moliyaviy ochiqlikni kengaytirish, shuningdek, xizmat ko‘rsatish madaniyati va bank tizimiga bo‘lgan ishonchni yanada oshirishda bir qator muammo va kamchiliklar kuzatilmoqda. Xususan:
birinchidan, kreditlarni ajratish bo‘yicha qarorlar qabul qilishda vakolatlarning haddan tashqari markazlashganligi bosh banklar va ularning filiallari o‘rtasidagi javobgarlikning aniq chegaralanishiga to‘sqinlik qilmoqda;
ikkinchidan, kredit buyurtmalarini ko‘rib chiqishning murakkablashgan mexanizmlari kreditlarni tezkor olish imkoniyatini chegaralamoqda;
uchinchidan, tijorat banklari tomonidan mikroqarzlar ajratilishi imkoniyatining mavjud emasligi mikroqarzlar olish darajasini oshirish imkonini bermayapti, mikrokredit tashkilotlar va lombardlarning xizmatlari bo‘yicha yuqori foiz stavkalari aksariyat holatlarda iste’molchilarning moliyaviy holati yomonlashishiga olib kelmoqda;
to‘rtinchidan, chakana bank xizmatlari bozorining past darajada rivojlanganligi va mijozlar bilan hamkorlik munosabatlarini yo‘lga qo‘yishning zamonaviy yondashuvlari mavjud emasligi ortiqcha byurokratiya va sansalorlik uchun zamin yaratmoqda;
beshinchidan, bank kartalari asosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish bo‘yicha davlat protsessing tashkilotining mavjud emasligi chakana to‘lov tizimlarining xavfsizlik, uzluksizlik va ishonchlilik darajasiga ta’sir ko‘rsatmoqda hamda aholining keng qatlamlari uchun ochiq bo‘lgan innovatsion loyihalarni amalga oshirishda zamonaviy texnologik yechimlarni ilgari surishga to‘sqinlik qilmoqda;
oltinchidan, kreditlarni (mikroqarzlarni) ko‘rib chiqish va ajratish uchun xizmat haqi hamda boshqa to‘lovlarning undirilishi qarzning real qiymati oshishiga olib kelmoqda;
yettinchidan, shartnomalarga xizmatlar tariflarini, ajratilgan kreditlar va jalb qilingan depozitlar bo‘yicha foizlarni bir tomonlama o‘zgartirish huquqini nazarda tutuvchi shartlarning kiritilishi, shuningdek, bir xizmatning qo‘shimcha xizmatdan foydalanish sharti bilan ko‘rsatilishi bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini buzmoqda;
sakkizinchidan, bank to‘lov kartalaridan chet el valyutasini echish bo‘yicha cheklovlarning mavjudligi va bankomatlar sonining yetarli emasligi valyuta ayirboshlash amaliyotlarini bajarishda talab darajasida xizmat ko‘rsatish imkonini bermayapti.
Mazkur muammolarni bartaraf etish, bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilishni ta’minlash mexanizmlarini yanada takomillashtirish va innovatsion rivojlanishning tendensiyalarini inobatga olgan holda moliyaviy ochiqlik darajasini oshirish, shuningdek, 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida:
1. Bank xizmatlari ommabopligining oshirilishini va bank xizmatlari iste’molchilari huquqlarining himoya qilinishini ta’minlash O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy vazifalaridan biri ekanligi belgilab qo‘yilsin.
2. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tuzilmasida bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasini ta’minlash, moliyaviy ochiqlikni hamda aholi va tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish asosiy vazifalari bo‘lgan Bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish xizmati tashkil etilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish vazifalarini bajarishda:
bank tizimida tizimli kamchiliklar va bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari buzilishlarini aniqlashga, shuningdek, ularning oldini olishga;
bank xizmatlari iste’molchilari huquqlarining buzilishiga yo‘l qo‘ygan kredit tashkilotlariga nisbatan javobgarlik choralari ko‘rilishini ta’minlashga;
bank xizmatlari iste’molchilarining buzilgan huquqlarini tiklashda maslahat berish va ko‘maklashishga;
moliyaviy ochiqlik darajasini oshirishga va bank xizmatlari iste’molchilarining savodxonligini yuksaltirishga alohida e’tibor qaratsin.
3. Belgilab qo‘yilsinki, 2018-yil 1-iyuldan tijorat banklari:
dastlabki ruxsatlarsiz va shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarsiz mijozlarga bevosita xizmat ko‘rsatish hududiga to‘sqinliksiz kirish;
mijozlarni dastlabki qabul qilish ma’muriyat xodimlaridan ko‘rsatilayotgan bank xizmatlari to‘g‘risida dastlabki maslahatlarni olish;
kredit (mikroqarz) berish to‘g‘risida qaror qabul qilishning bosqichma-bosqich jarayonini va kredit (mikroqarz) berish to‘g‘risida xabardor qilish yoki uni berishni asoslantirilgan holda rad etish tartibini ko‘rsatgan holda kredit buyurtmalarini shaffoflik asosida ro‘yxatdan o‘tkazish va ko‘rib chiqish uchun shart-sharoitlar yaratadi.
4. Kredit tashkilotlariga:
mikroqarz shartnomalari, shuningdek, lombardlar tomonidan tuzilgan kredit shartnomalari bo‘yicha yillik qarz summasining yarmidan ko‘p miqdorida foizlar hisoblash, komissiya va neustoyka (shtraf, penya) undirish, javobgarlikning boshqa choralarini qo‘llash;
kredit buyurtmalarini ko‘rib chiqish, ssuda hisob raqamlariga xizmat ko‘rsatish, kreditlar ajratish uchun to‘lovlar, shuningdek, jismoniy shaxslar va kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan kreditlar (mikroqarzlar)ni muddatidan ilgari uzilganligi uchun neustoyka undirish taqiqlanadi.
5. Tijorat banklariga:
bank faoliyatining ilg‘or xalqaro tajribasini o‘rganish hamda bank xizmatlari va mahsulotlarining yangi turlarini joriy etish;
banklar filiallari va mini-banklar qoplanishini hamda bank xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojlarni hisobga olgan holda banklar filiallari va mini-banklari tarmog‘ini kengaytirish;
filiallarning kredit ajratishda bosh banklar bilan qo‘shimcha kelishuvsiz mustaqil qarorlar qabul qilish bo‘yicha huquqlarini kengaytirish tavsiya etilsin.
6. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki:
a) 2018-yil 1-aprelga qadar O‘zbekiston Respublikasi hududida jismoniy shaxslar tomonidan xalqaro to‘lov kartalariga sotib olingan xorijiy valyutani tijorat banklari tomonidan belgilangan limitlar doirasida naqd shaklda echib olish mexanizmini joriy etsin;
b) 2018-yil 1-aprelga qadar tijorat banklari bilan birgalikda xorijiy valyutaning oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshirilishini va xalqaro to‘lov kartalaridan pul mablag‘larining xorijiy va milliy valyutadagi muddatli omonatlarga o‘tkazilishini ta’minlovchi jismoniy shaxslarning hisobvaraqlarini masofadan turib boshqarish tizimini joriy etsin;
v) 2018-yil 1-mayga qadar:
Bank xizmatlari iste’molchilari bilan o‘zaro munosabatlarni amalga oshirishda tijorat banklarining faoliyatiga qo‘yiladigan minimal talablar to‘g‘risidagi nizomni ishlab chiqsin va tasdiqlasin;
qonun hujjatlariga tijorat banklariga mikroqarzlar ajratish huquqi berilishini nazarda tutuvchi o‘zgartish va qo‘shimchalar to‘g‘risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin;
bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlari kredit tashkilotlari tomonidan buzilgan taqdirda ularga nisbatan Markaziy bank tomonidan sanksiyalar qo‘llanilishiga doir normativ-huquqiy hujjatlarga qo‘shimchalar kiritsin;
tijorat banklari tomonidan potensial qarz oluvchining kreditga layoqatlilik darajasini baholash hamda jismoniy shaxslarga va kichik tadbirkorlik subyektlariga kreditlar (mikroqarzlar) ajratish muddatlarini qisqartirish imkonini beruvchi o‘z skoring modelini yaratish imkoniga ega bo‘lgan kredit byurosida skoring modeli mavjudligi bo‘yicha talab o‘rnatilishini nazarda tutuvchi nizomni ishlab chiqsin va tasdiqlasin;
g) 2018-yil 1-iyulga qadar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi bilan birgalikda banklar — mahalliy va xalqaro bank kartalari bo‘yicha hisob-kitoblar ishtirokchilari o‘rtasida axborot va texnologik o‘zaro munosabatlarni ta’minlovchi Milliy bank protsessing markazini tashkil etish konsepsiyasini ishlab chiqsin, uning asosiy vazifalari etib quyidaglar belgilansin:
tranzaksiyalarning xavfsiz va uzluksiz amalga oshirilishini ta’minlovchi milliy chakana to‘lov tizimini tuzish va rivojlantirish;
qulay to‘lov xizmatlarini yaratish va rivojlantirish;
naqd pulsiz to‘lovlarni amalga oshirishda innovatsion mahsulotlarni, shu jumladan bevosita muloqotsiz va mobil texnologiyalarni rivojlantirish hamda ilgari surish;
bevosita muloqotsiz va mobil texnologiyalarni, birinchi navbatda, ijtimoiy-maishiy xizmat ko‘rsatish, transport, savdo, umumiy ovqatlanish sohalarida, ayniqsa, hududlarda joriy etish;
xalqaro to‘lov tizimlari bilan o‘zaro hamkorlikni ta’minlash;
d) 2018-yil 1-iyulga qadar O‘zbekiston banklari assotsiatsiyasi va tijorat banklari bilan birgalikda mahalliy to‘lov tizimlarini norezidentlarning to‘lov kartalarini barcha to‘lov terminallari tarmog‘i orqali qabul qilish imkonini beradigan asosiy xalqaro to‘lov tizimlari bilan integratsiyalash jarayonini tugallasin;
e) 2018-yil 1-noyabrga qadar tijorat banklari bilan birgalikda, ayniqsa turistlar ko‘proq boradigan joylarda kunu-tun ishlaydigan avtomatlashtirilgan valyuta ayirboshlash shoxobchalari tashkil etilishini ta’minlasin.
7. O‘zbekiston banklari assotsiatsiyasiga uning bank xizmatlari ommabopligini oshirishdagi va bank faoliyatini takomillashtirishdagi rolini kuchaytirishga qaratilgan, shu jumladan quyidagilarni nazarda tutuvchi chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish tavsiya etilsin:
O‘zbekiston banklari assotsiatsiyasi faoliyati samaradorligini yanada oshirish konsepsiyasini tasdiqlash;
bank tizimi xodimlarining kasbiy mahoratini oshirish, ilg‘or xalqaro tajribadan kelib chiqib, xorijiy banklar bilan tajriba almashishni yo‘lga qo‘yish;
mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda xorijiy mutaxassislarni jalb qilgan holda aholining moliyaviy savodxonligini oshirish yuzasidan tadbirlarni amalga oshirish;
bank xizmatlari ommabopligining dolzarb muammolari yuzasidan mavzuga oid izlanishlar olib borish, xalqaro tajribani o‘rganish va uni respublika bank xizmatlari bozorida qo‘llash yuzasidan takliflar ishlab chiqish, banklar va ularning mijozlari uchun axborot-tahliliy va konsalting xizmatlarini tashkil etish;
masofaviy bank xizmatlari ko‘rsatishni rivojlantirish bo‘yicha zamonaviy va ilg‘or bank xizmatlari turlarini amaliyotda joriy etish tashabbuslarini ilgari surish, yangi axborot texnologiyalarini joriy etish;
bank xizmatlarining yangi turlari va mahsulotlarini aniqlash hamda ularni keyinchalik respublika banklarida joriy etish maqsadida ilg‘or chet el bank faoliyatini o‘rganish.
8. O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda 2019-yil 1-yanvarga qadar muddatda:
jamg‘arib boriladigan pensiya tizimidagi fuqarolar uchun hisoblangan mablag‘lar;
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga fuqarolarning hisoblangan sug‘urta badallari;
soliq va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha hisoblangan qarzdorliklari;
identifikatsiyalash uchun jismoniy shaxslar va tadbirkorlik subyektlari;
jismoniy shaxslarning mulki va boshqa olgan daromadlari;
yuridik shaxslarning moliyaviy holati to‘g‘risidagi axborotlarni olish imkonini beruvchi davlat organlari va kredit byurosi o‘rtasida ma’lumotlarni qayta ishlash va elektron almashish Yagona idoralararo axborot tizimini yaratish.
9. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tijorat banklariga filiallar, mini-banklar va avtomatlashtirilgan valyuta ayirboshlash shoxobchalarini tashkil etish uchun zarur bo‘lgan yer uchastkalarini belgilangan tartibda ajratishda ko‘maklashsin.
10. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, O‘zbekiston banklari assotsiatsiyasi va tijorat banklari tomonidan ishlab chiqilgan bankomatlar tarmog‘ini qo‘shimcha tarzda kengaytirishning 2018-yilga mo‘ljallangan prognoz ko‘rsatkichlari 1-ilovaga* muvofiq ma’qullansin.
11. Tijorat banklari va protsessing tashkilotlari tomonidan olib kiriladigan, bojxona to‘lovlari to‘lashdan (bojxona rasmiylashtiruvi yig‘imlaridan tashqari) 2020-yil 1-yanvargacha bo‘lgan muddatga ozod etiladigan uskunalar, dasturiy ta’minot, butlovchi va boshqa materiallar ro‘yxati 2-ilovaga* muvofiq tasdiqlansin.
* 1- va 2-ilovalar rus tilidagi matnda berilgan.
12. Vazirlar Mahkamasi manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi tomonidan taqdim etiladigan tadbirkorlik subyektlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashning amaldagi mexanizmini bank kreditlari bo‘yicha foizli xarajatlarning ayrim qismlarini qoplashda respublika hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy holatidan kelib chiqqan holda tabaqalashtirilgan yondashuv uslubini qo‘llash asosida qayta ko‘rib chiqsin.
13. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Adliya vazirligi hamda boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda qonun hujjatlariga mazkur qarordan kelib chiqadigan o‘zgartish va qo‘shimchalar to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin.
14. Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari J.A. Qo‘chqorov va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining raisi M.B. Nurmuratov zimmasiga yuklansin.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning roli, ularning iqtisodga ta'siri o'sib bormoqda.

Banklar va uning krediti mavjud Kapital tarmoqlar o'rtasida, ishlab chiqarish va muomala sohasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi.
Oxirgi yillarda tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ularning ustav fondi va qo'yilmalari salmog’i oshib bormoqda. Hozirgi kunda O'zbekistonda 30 dan ortiq tijorat banklari faoliyat ko'rsatmoqda.
O'zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to'g'risidagi qonunida tijorat banklarining quyidagi operatsiyalari qayd qilingan:
1. Mijozlarning hisob varaqalarini yuritish;
2. Mijozlarga kassa xizmati ko'rsatish;
3. Mijozning topshirig'iga binoan naqd pulsiz hisob-kitoblami bajarish;
4. Qisqa yoki uzoq muddatli kreditlar berish;
5. Shartnoma yoki pullik asosida, buyurtraachining topshirig'iga binoan, kapitat qo'yilmalarini mablag' bilan ta'minlash;
6. Bo'sh pul mablag'lari - depozitlarini muomalaga jalb qilish;
7. Aholidan omonatlarni qabul qilish;
8. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish;
9. Lizing operatsiyalari ni amalga oshirish;
lO.Davlatning hamda boshqalarning qimmatbaho qog'ozlarini xarid qilish va sotish;
11.Xorijiy valyuta va qimmatbaho metallarni xarid qilish va sotish;
12.O'z mijozlari uchun kafolat va majburiyatlar berish;
13.Byudjetning kassa ijrosini bajarish;
14. Bank operatsiyalari bo'yicha maslahatlar berish va boshqa operatsiyalar.
Banklarning operatsiyalari ularning bevosita faoliyati (vazifasi) orqali amalga oshiriladi. Sunday vazifaiar, yuqorida ko'rib o'tganimizdek, o'zaro bog'liq ikki turga bo'linadi. Passiv bank mablag'larini shakkitantirish bo'yicha operatsiyalar. Aktiv -- bunday mablag'larni joylashtirish hamda foydalanish biian bog'liq operatsiyalar.
Bank mablag'lari o'ziga tegishli va jalb etilgan mablag'lardan vujudga kefadi. O'ziga tegishli mablag'lar odatda banklar tasarrufidagi barcha ntablag'laming faqat uncha katta bo'Imagan qismlarini tashkil etadi. Ularning asosiy qismi depozitlar yoki banklarning mijozlariga qarashli omonatlardan iborat.
Bankning aktiv operatsiyafariga awalo beriladigan foizli ssudalar yoki kreditlar kiradi.
Qimmatli qog'oz garovga olinib beriladigan ssudalar, shunmgdek, mana shunday qog'ozlami xarid qilish operatsiyalari fond operatsiyalari deb yuritiladi.
Bugungi kunda respublikada davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog'liq jarayonlar keng o'rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli qiinmatli qog'ozlar bozoriga nisbatan davlat qimmatli qog'ozlar bozori aktiv harakat qilmoqda.
Bu bozorda asosiy qatnashchilar sifatida esa tijorat banklari may donga chiqmoqda.
Respublika iqtisodiyotiga kirib keiayoigan "Lizing" jarayonlari bugungi kunda ishlab chiqarishni texnika va texnologiya bilan ta'minlash hamda qayta jihozlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tijorat banklari tomonidan olib borilayotgan bank faoliyatiga bugungi kunda "Trast" xizmatlari ham kirib kelmoqda. Trast xizmatlari respubiika banklari uchun yangi hisoblansa-da, uni o'ziashtirish sohasida ko'plab ishiar olib boriimoqda. Jahon banklari ish faoliyatida axborotlarni sotisb va moliyaviy maslahatlar kabi xizmatlar ham keng o'rin olgan. Bizning oldimizda turgan masalalardan biri ham bu sohani o'rganishdir.
"O'zbekistonning moliyaga doir yordamchi tarmoqlarini, mamlakatning bank tizimini takomiilashtirish biz uchun birinchi navbatdagi vazifadir" ,- deya e'tirof etilgan. Chunki Mustaqillik e'lon qilingunicha mamlakatda mustaqil bank tizimi mavjud emas edi va mavjud bank muassasalari sobiq Ittifoq bank tizimining tarkibiy qismi hisoblanardi.
O'zbekistonda bank tizimini shakllantirish jarayonini shartli ravishda bir necha bosqichlarga bo'lish mumkin.

II-BOB. PUL-KREDIT SIYOSATI

2.1. PUL KREDIT SIYOSATINING ASOSIY YO`NALISHLARI

Markaziy bank 2020 va 2021−2022 yillar uchun pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarini e’lon qildi. 2020 yilda YAIM o‘sish sur’atlari 5,2−5,5 foiz, 2021−2022 yillarda esa 5,5−5,8 foizgachani tashkil etishi prognoz qilinmoqda.

Iqtisodiy rivojlanishning asosiy ssenariysiga ko‘ra 2020 yilda yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmining real o‘sishi 5,2−5,5 foizni tashkil etishi, 2021−2022 yillarda 5,5−5,8 foizgacha tezlashishi prognoz qilinmoqda. O‘zbekiston Markaziy banki e’lon qilgan Inflyatsion targetlashga o‘tish orqali pul-kredit siyosatini amalga oshirishning 2020 yil va 2021−2022 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari to‘g‘risidagi bayonotda bu haqda so‘z boradi.
Avvalroq e’lon qilingan «Fuqarolar uchun byudjet» loyihasida 2020 yilda sof YAIM o‘sish sur’atlari 5,5 foiz, 2021−2022 yillarda esa 5,8−6,2 foiz darajasida prognoz qilingan edi.
Markaziy bank 2020 yilda inflyatsion targetlashga o‘tishi haqida ham xabar berilgan edi. Inflyatsiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyatsion maqsadni (target) o‘rnatish rejalashtirilmoqda.
Tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotga ajratiladigan kreditlar qoldig‘ining o‘sish sur’atlari YAIM nominal hajmini o‘sish sur’atlariga mutanosib ravishda, jumladan, 2020 yilda 20−25 foiz atrofida (valyuta kursi o‘zgarishlarini hisobga olmaganda) bo‘lishi kutilmoqda.
Soliq-byudjet sohasida umumiy fiskal balans taqchilligining ma’lum miqdorda qisqarishi hamda davlat tashqi qarzining belgilangan parametrlar doirasida shakllanishi kutilmoqda. Umumiy fiskal balansning 2020 yilda YAIMga nisbatan 2,7 foizdaн oshmasligi, 2022 yilga qadar bosqichma-bosqich 1,5 foizгача pasayib borishi va kelgusi yillarda ushbu darajada saqlanib qolishi prognoz qilinmoqda.
Qat’iy pul-kredit siyosati yuritilishi va fiskal balans taqchilligining qisqarib borishi sharoitida xususiy va xorijiy investitsiyalar hajmining oshishi iqtisodiy o‘sishning prognoz ko‘rsatkichlariga erishilishiga xizmat qiladi. Shundan kelib chiqib, dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra kelgusi yillarda to‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobvarag‘i manfiy saldosi YAIMga nisbatan 2020 yildagi 7 foizdaн 2022 yilda 5,9 foizгача pasayib boradi. Ushbu taqchillikning asosan tashqi moliyaviy manbalar, xususan, investitsion resurslar hisobidan qoplanib borishi natijasida valyuta almashuv kursiga sezilarli devalvatsion bosimni yuzaga keltirmasligi kutilmoqda.
Asosiy ssenariy bo‘yicha yillik inflyatsiya darajasi 2020 yil oxirida 12−13,5 foiz oralig‘ida bo‘lib, 2021 yilda bir xonali son darajasiga tushadi va 2023 yilda esa asosiy 5 foizlik targetga erishiladi.
Ushbu ssenariyga ko‘ra, tashqi iqtisodiy sharoitlarning joriy tendensiyalari saqlanib qolib, asosiy savdo hamkor davlatlar iqtisodiyotida keskin o‘zgarishlar yuzaga kelmaydi hamda asosiy eksport tovarlari narxlari va transchegaraviy pul o‘tkazmalar o‘sishining ijobiy dinamikasi saqlanib qoladi.
Prognozlarga ko‘ra inflyatsiya bo‘yicha doimiy maqsadli ko‘rsatkichga erishish maqsadida pul-kredit siyosatining qat’iy sharoitlari saqlanib qolinadi va bunda iqtisodiyotda ijobiy real foiz stavkalar ta’minlanadi.
Asosiy yo‘nalishlarda inflyatsion targetga erishish va pul-kredit siyosati instrumentlari, mexanizmlari va jarayonlarini inflyatsion targetlash rejimi standartlariga muvofiqlashtirish bo‘yicha amalga oshiriladigan barcha chora-tadbirlar batafsil yoritilgan. Xususan:
operatsion mexanizmni rivojlantirish sohasida:
asosiy foiz stavkasi va foiz koridori, pul-kredit siyosati operatsion mexanizmining samarali ishlashini ta’minlovchi bozor instrumentlari to‘plami, shu jumladan, kredit va depozit auksionlari, overnayt depozit va kreditlar joriy etiladi hamda zarur hollarda Markaziy bank obligatsiyalari muomalaga chiqariladi;
ichki valyuta bozorini rivojlantirish strategiyasiни ishlab chiqish ko‘zda tutilgan bo‘lib, bunda tijorat banklarining valyuta kursi shakllanishida market-meyker sifatidagi rolini bosqichma-bosqich oshirib borish, valyuta intervensiyalarini o‘tkazishga bo‘lgan yondashuvni takomillashtirish, shuningdek, hosilaviy instrumentlarni (svop, opsion va fyucherslar) joriy etish masalalari inobatga olingan;
imtiyozli kreditlash amaliyotini bozor tamoyillari asosida qayta ko‘rib chiqish orqali kredit bozoridagi segmentatsiya darajasi pasaytirib boriladi;
tahliliy-prognozlash salohiyatini oshirish sohasida:
makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish tizimi (FPAS) va zamonaviy modellashtirish instrumentlari joriy etiladi;
aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining inflyatsion kutilmalari va inflyatsiya omillariни empirik modellar asosida doimiy o‘rganib borish uslublari ishlab chiqiladi.
kommunikatsiya siyosatini takomillashtirish sohasida:
keng jamoatchilik va biznes vakillariga inflyatsiyaning asosiy omillari va pul-kredit siyosati choralarining o‘z vaqtida yetkazilishini ko‘zda tutuvchi kommunikatsiya siyosatiнинг zamonaviy tamoyillari ishlab chiqiladi;
bozor ishtirokchilari bilan muloqot qilishнинг samarali mexanizmlarini tatbiq etish bo‘yicha tizimli ishlar yo‘nalishlari belgilandi.
Shuningdek, bank tizimini isloh qilish strategiyasi doirasida tijorat banklarini aholi va biznes vakillarining jamg‘armalarini investitsiyalarga aylanishiga, iqtisodiyotda uzoq muddatli pullarning shakllanishiga xizmat qiladigan moliya instutitlariga transformatsiya qilish bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi.
Bank tizimida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatarlar ehtimolini kamaytirish maqsadida makroprudensial nazoratning samarali choralari ishlab chiqilishi rejalashtirilgan.
Inflyatsiyaning nomonetar omillariни pasaytirish maqsadida ularning har biri bo‘yicha chuqur va har tomonlama tahlil amalga oshiriladi hamda ishlab chiqilgan takliflar keyinchalik Hukumatga va tegishli vazirlik va idoralarga kiritib boriladi.
Bundan tashqari, kelgusi yillarda monetar-fiskal va tarkibiy siyosat sohasidagi islohotlarni samarali muvofiqlashtirish bo‘yicha birgalikdagi harakatlarni kuchaytirishga alohida e’tibor qaratiladi.
Shuningdek, asosiy stavkani ko‘rib chiqish bo‘yicha o‘tkaziladigan Markaziy bank boshqaruvi yig‘ilishlari soni bir yilda 4 tadan 8 taga oshirish grafigi tasdiqlandi va boshqaruv yig‘ilishlarini shanbadan payshanba kuniga o‘zgartirildi.
Shu munosabat bilan, 2019 yilning 26 noyabr kuni soat 11−00 da OAV vakillari uchun Markaziy bank va Moliya vazirligi rahbarlari ishtirokida matbuot anjumani tashkillashtirilmoqda.
Pul-kredit siyosatining 2020 yil va 2021−2022 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari to‘liq matni Markaziy bank veb-saytida joriy yilning 30 noyabriga qadar e’lon qilinadi.

2.2. KRЕDITNING MОHIYATI VA ZARURLIGI.

Krеdit - bu vaqtincha bo’sh turgan pul mablarlarini ma’lum muddatga, haq to’lash sharti bilan qarzga оlish va qaytarib bеrish yuzasidan kеlib chiqqan iqtisоdiy munоsabatlar yig’indisidir.

Krеdit yordamida tоvar - mоddiy bоyliklari, turli mashina va mеxanizmlar sоtib оlinadi, istе’mоlchilarning mablag’lari еtarli bo’lmagan sharоitda to’lоvni kеchiktirib tоvarlar sоtib оlishlari va bоshqa har xil to’lоvlarni amalga оshirish imkоniyatiga ega bo’ladilar.
Krеdit iqtisоdiy katеgоriya bo’lib, ijtimоiy munоsabatlarning aniq bir ko’rinishi sifatida yuzaga chiqadi.
Krеdit har qanday ijtimоiy munоsabat emas, balki ijtimоiy ishlab chiqarish mahsuli, qiymatning harakati, qarz bеruvchi va qarz оluvchi o’rtasidagi iqtisоdiy munоsabatlarni ifоdalоvchi katеgоriyadir.
Krеditning mоhiyati uning ichki bеlgilarini оchib bеrishga qaratilgan.
Krеditning mоhiyatini оchish - bu uning sifatlarini, krеditning muhim tоmоnlarini, uni iqtisоdiy munоsabatlar tizimining bir elеmеnti sifatida ko’rsatuvchi asоslarini bilish dеmakdir. Iqtisоdchi оlimlardan Qоdirоv A., Pеssеl M. Krеdit iqtisоdiy katеgоriya bo’lib, unda ishlab chiqarish munоsabatlari o’z aksini tоpadi va davlat, xo’jalik tashkilоtlari, kоrxоnalar va muassasalar bir-biriga krеditni ma’lum vaqtga, uni qaytarib bеrish va to’lash sharti bilan bеradilar dеb ta’kidlaydilar.
Yuqоridagi fikrlarga asоslangan hоlda krеditning ba’zi muhim tоmоnlari aniqlanadi:
birinchidan, uning ijtimоiy mahsulоt yaratish, milliy darоmad va pul rеsurslarini qayta taqsimlashga bоg’liqligi;
ikkinchidan, krеditning harakat shakliga (tоvar yoki pul tarzida) ega ekanligi;
uchinchidan, takrоr ishlab chiqarishdagi harakatning asоsiy hal etuvchi bеlgisi (qarz) ekanligi va hakоzо.
Bеrilgan krеditni qaytarib bеrish shart. U huddi shu sifati bilan mоliyadan farq qiladi. Bir qatоr iqtisоdchilarning fikricha, krеdit jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini yig’ish va ularni taqsimlash shaklidir.
Krеdit munоsabat bo’lishi uchun uning zurur elеmеntlari krеditning оb’еkti va sub’еkti bo’lishi zarur.
Krеdit munоsabatlarida sub’еktlar ikki xil bo’ladi:
1.Krеditоr (qarz bеruvchi)
2.qarzdоr (qarz оluvchi)
Krеdit оb’еkti - bu (krеditоr) qarz bеruvchidan qarz оluvchiga bеriladigan va qarz оluvchidan qarz bеruvchiga qaytib bеriladigan qiymatdir.
Bunda qarzga bеrilgan mablag’ o’z qiymatini saqlab qоlishi krеditning asоsiy xususiyati hisоblanadi.
tarkibi uning elеmеntlari birligini ifоdalaydi.
Krеdit tоvar-pul munоsabatlari mavjud sharоitdagi takrоr ishlab chiqarish jarayonining ajralmas bir qismi bo’lib, tоvar ishlab chiqarish krеdit munоsabatlari vujudga kеlishining tabiiy asоsi hisоblanadi. Krеditning vujudga kеlishini nafaqat ichki istе’mоl uchun tоvar ishlab chiqarish dоirasidan emas, balki asоsan yuridik jihatdan mustaqil bir-biriga 6 mulkdоr sifatida qarama-qarshi turuvchi va iqtisоdiy munоsabatlarga kirishishga tayyor tоvar egalari faоliyat ko’rsatayotgan muоmala dоirasidan qidirish kеrak.
Ishlab chiqarish fоndlarining dоiraviy aylanishidagi va fоndlarning bir marta aylanishidagi qiymatning harakati qisqa muddatli krеdit munоsabatlari paydо bo’lishining iqtisоdiy asоsidir.
Kоrxоna ishlab chiqarish fоndlarining dоiraviy aylanishidagi tеbranishlar zaminida ishlab chiqarish vaqti bilan mahsulоtlarni sоtish vaqtining mоs kеlmay qоlishidan vujudga kеladigan qiyinchiliklarni bartaraf etuvchi munоsabatlarning paydо bo’lishi tabiiy hоlga aylanadi.
Bu munоsabatlar mablag’larning vaqtincha bеkоr turib qоlishi bilan bu mablag’larga bo’lgan ehtiyoj o’rtasidagi qarama-qarshilikni bartaraf etadi. Bunday munоsabatlar оdatda krеdit munоsabatlari dеb yuritiladi va krеdit munоsabatlari asоsida iqtisоdiy jihatdan mustaqil bo’lgan krеdit katеgоriyasi yuzaga kеladi.
Krеdit оrqali jamiyatimizda quyidagi ijоbiy natijalarga erishish mumkin: birinchidan, fоndlar aylanishi jarayonida chеtga chiqib bo’sh qоlgan mablag’larning harakatsiz turib qоlishining оldini оlinadi; ikkinchidan, takrоr ishlab chiqarishni kеng dоirada uzluksiz davоm ettirishga imkоniyat yaratiladi.
Xulоsa qilib aytish mumkinki, krеditning оb’еktiv zarurligi takrоr ishlab chiqarish jarayonida fоndlarning dоiraviy aylanishi qоnuniyatlariga asоslangandir.